’n Bekkersdalse Maraton
Uit A Bekkersdal Marathon
Dit het alles plaasgevind deurdat dominee Welthagen een Sondagoggend op die preekstoel in ’n beswyming geraak het. En ons het nie besef dat hy in ’n beswyming verkeer het nie. Dit was ’n siektetoestand wat hom op ’n vreemde en skielike manier oorval het.
By elke diens het die predikant, na hy sy gedeelte uit die Bybel gelees het, vorentoe geleun met sy hande op die reling van die preekstoel en toe die nommer van die gesang gegee wat ons moes sing. Vir jare al was die manier van hoe hy die diens gelei het, presies dieselfde. Hy sou byvoorbeeld sê: “Ons sal nou psalm 82, verse 1 tot 4 sing.” Dan het hy toegelaat dat sy kop vorentoe sak tot op sy bors en so het hy onbeweeglik gebly, asof hy in gebed was, tot die laaste note in die kerk weggesterf het.
Nou, op daardie besondere oggend, net na hy die nommer van die psalm aangekondig het, sonder om die verse te noem, het dominee Welthagen weer die reling op die preekstoel met ’n ferm greep vasgevat, en sy kop toegelaat om vorentoe op sy bors te rus. Ons het nie besef dat hy in ’n beswyming van ’n besondere ongewone aard geval het nie – sy liggaam het regop bly staan terwyl sy kop toegeslaan het. Dit het ons eers later uitgevind.
Intussen, terwyl die orrel die aanvangsnote gespeel het, het ons begin besef dat dominee Welthagen nie aangedui het hoeveel verse ons moes sing nie. Maar hy sou wel sy fout agterkom, so het ons gedink, na ons vir ’n paar minute gesing het.
In weerwil daarvan, was daar tog een of twee van die jonger lede van die gemeente wat gegiggel het, net so ’n bietjie, toe hulle hulle gesangboeke oopgemaak het. Want dominee Welthagen het psalm 119 aangekondig. En soos almal weet, het psalm 119, 176 verse.
Dit was ’n kerkdiens wat nooit in Bekkersdal vergeet sou word nie.
Ons het die eerste vers gesing, en toe die tweede, en toe die derde. Toe ons by omtrent die sesde vers gekom het, en die dominee nog steeds geen teken gegee het dat dit die laaste sou wees nie, het ons gedink dat hy graag wou hê dat ons die eerste agt verse moet sing. Want, as jy jou gesangeboek oopmaak, sal jy sien dat psalm 119 gegroepeer is in stelle van agt verse elk, met elkeen wat eindig met die woord “Pouse”.
Ons het die laaste note van die agste vers met meer as die gewone aantal draaie en krulle beëindig, doodseker dat dominee Welthagen sy kop sou optel en ons laat weet dat ons toe “Amen” kon sing.
Dit was toe die orrel baie stadig en plegtig met die musiek van die negende vers begin het, dat ’n ware gevoel van ontrusting die gemeente oorval het. Maar, natuurlik, het ons niks gewys wat in ons gedagtes aan die gang was nie. Ons het te veel eerbied en ontsag vir dominee Welthagen gehad.
Ewenwel, ek sal liewer nie te veel sê oor ons gevoelens toe vers na vers gevolg het, en Pouse na Pouse mekaar afgewissel het nie, en steeds het dominee Welthagen geen teken gegee dat ons lank genoeg gesing het nie, of dat daar iets ongewoons was wat hy van ons verwag het nie.
Na hulle van hulle eerste verrassing herstel het, het lede van die kerkraad hulself op ’n heel voorbeeldige wyse gedra. Die ouderlinge en diakens het op hulle tone op en af tussen die banke geloop om gerusstellende woorde te fluister aan daardie lede van die gemeente, mans sowel as vrouens, wat gelyk het of hulle van plan was om paniekerig te word.
Op een stadium het dit gelyk of ons moeilikheid met die orrelis gaan hê. Dit was toe Billy Robertse, aan die einde van die 34ste vers, sy swart bottel omhoog gehou het, en stilweg aan die ouderlinge gewys het dat sy medisyne opgeraak het. Aan die einde van die 35ste vers het hy tekens van nie so ’n stille aard gemaak nie, en weer aan die einde van die 36ste vers. Dit was toe dat ouderling Landsman op die punte van sy tone die kerk uitgeloop het en omgestap het konsistorie toe, waar die nagmaalwyn gehou is. Toe ouderling Landsman terug in die kerk gekom het, het hy ’n lang swart bottel half weggesteek onder sy manel gehad. Terwyl hy steeds op sy tone geloop het, het hy die bottel op na die orrelis se galery geneem.
By vers 61 was daar amper ’n debakel. Dit was toe daar ’n boodskap vanaf die agterkant van die orrel gekom het, waar koster Claasen en die assistant koster, wie se taak dit was om die slinger wat die orrel van wind voorsien het, te draai. Hulle was in ’n toestand na aan totale uitputting. Dit was toe diaken Cronje se beurt om op die punte van sy tone die kerk uit te loop. Diaken Cronje was die hoofbewaarder van die plaaslike tronk. Toe hy teruggekom het, was dit met drie frisgeboude bandiete in gestreepte truie – hulle het ook op hulle tone deur die kerk geloop. Hulle het net betyds opgedaag om die slinger by koster Claasen en die assistant koster oor te neem.
By vers 98 het die orrelis weer tekens begin maak – oor sy medisyne. Weer eens het ouderling Landsman omgeloop na die konsistorie toe. Hierdie keer was hy vergesel van ’n ander ouderling en diaken, en hulle het ’n bietjie langer weggebly as die vorige keer toe ouderling Landsman alleen gegaan het. Met hulle terugkoms, het die diaken in die klein gesangeboekietafeltjie agter in die kerk vasgeloop. Miskien was dit omdat die diaken ’n vet, rooigesig man was wat nie gewoond daaraan was om op sy tone te loop nie.
By vers 124 het die orrelis weer sy sein gegee, en dieselfde drie kerkraadslede het op ’n streep uitgeloop konsistorie toe, met die diaken wat dié keer voorgeloop het.
Dit was omtrent toe dat die pastoor van die Volle Evangeliese Geloofkerk, oor wie dominee Welthagen in die verlede taal gebruik het wat amper net so sterk gekruie was as daardie wat hy oor die pous gebruik het, na die voorste hek van die kerk gekom het om te sien wat aan die gang was. Hy het naby ons kerk gewoon, en toe hy gehoor het hoe dieselfde lofsangmusiek oor en oor vir omtrent agt ure gespeel is, was hy ’n dronkgeslaande man. Toe het hy die deur van die konsistorie sien oopgaan, en twee ouderlinge en ’n diaken, wat op hulle tone geloop het, daar sien uitkom – hulle het blykbaar vergeet dat hulle toe nie in die kerk was nie. Toe die pastoor een van die ouderlinge ’n swart bottel onder sy manel sien wegsteek, het ’n blik van begrip oor sy gelaatstrekke gekom. Die pastoor het omgedraai en weggestap terwyl hy sy kop geskud het.
Met vers 152 het die orrelis weer eens ’n teken gegee. Dié keer het die ouderling Landsman en die ander ouderling alleen uitgegaan. Die diaken het op die diakensbank agtergebly, skynbaar diep ingedagte. Die orrelis het weer gesein, vir die laaste keer, by vers 169. Jy kan jou dus voorstel hoeveel keer die ouderlinge altesaam die konsistorie besoek het.
Uiteindelik was dit tyd vir die laaste vers, en die laaste reël van die laaste vers. Dié keer moes dit “Amen” wees. Niks kon dit keer nie.
Ek sou liewer nie die toestand beskryf waarin die gemeente verkeer het nie. En teen daardie tyd het die drie bandiete, rooi strepe en al, in hulle Bakhatla-taal, met muitery gedreig.
“Aamêên” het van wat minder as ’n twintigtal stemme, hees van die gesingery, opgeklink. Die orrelmusiek het weggesterf.
Miskien was dit die skielike stilte wat ten einde laaste dominee Welthagen uit sy lang beswyming gebring het. Hy het sy kop opgelig, en stadig om hom rondgekyk. Sy blik het oor die gemeente heengegaan; en toe, met dat hy na die vensters gekyk het, het hy gesien dat dit aand was. Hy het gedink dat hy toe net op die preekstoel geklim het, en dat dit die begin van die aanddiens was. Ons het besef dat gedurende die hele tyd wat ons aan die sing was, die predikant in ’n staat van bewusteloosheid was.
Weer ’n keer het dominee Welthagen die preekstoeltraliewerk vasgevat. Sy kop het stadig vorentoe op sy bors gesak, maar voor hy vir die tweede keer in ’n beswyming weggeraak het, het hy die gesang vir die aanddiens gegee.
“Ons sal,” het dominee Welthagen aangekondig, “psalm 119 sing.”
Willem Prinsloo se Perskebrandewyn
Uit “Willem Prinsloo’s Peach Brandy” in Mafeking Road
deur Herman Charles Bosman
Ons het by Willem Prinsloo se huis aangekom. Buitekant op die veld was daar soveel ossewaens saamgetrek dat dit soos ’n laer gelyk het. Prinsloo het ons by die deur ontmoet.
“Gaan sommer regdeur, kêrels,” het hy gesê, “die dansery is in die voorhuis. Die perskebrandewyn is in die kombuis.”
Hoewel die voorhuis groot was, was dit so stampvol dat dit amper onmoontlik was om te dans. Maar dit was nie so vol soos die kombuis nie. Ook was die musiek – wat deur ’n klompie manne met kitaars en konsertinas voorsien is – in die voorhuis, nie so hard soos die musiek in die kombuis nie. Dáár was geen orkes nie, maar elke man het vir homself gesing.
Aan hierdie tekens het ons geweet dat die partytjie ’n sukses was.
Ná ek vir omtrent ’n halfuur in die kombuis was, het ek besluit om voorhuis toe te gaan. Dit het toe na ’n ver ent gelyk, van die kombuis af na die voorhuis toe, en ek moes ’n hele paar keer teen die muur leun om te dink. Ek het verby ’n ander klomp mans geloop wat ook net so teen die muur geleun het om te dink. Daar was selfs een ou wat gevind het dat hy beter kon dink deur op die vloer te sit met sy kop op sy arms.
Jy kon sien dat Willem Prinsloo goeie perskebrandewyn gemaak het.
Toe het ek Fritz Pretorius gesien, en om hom te bekyk, het my dadelik tot besinning gebring. Vrolik en opgeruimd het hy met sy wit sakdoek tyd gehou met die musiek. Hy het met ’n meisie gepraat. Sy het helder oë en rooi lippe en fyn wit tande gehad, en sy het opgekyk en vir hom geglimlag.
Ek het dadelik geweet dat dit Grieta was.
Sy was lank en slank en baie mooi, en haar donker hare was gevleg met ’n krans van wit rose. Jy kon sien dat dit nog dieselfde oggend in Zeerust gepluk was. En sy het ook glad nie voorgekom as daardie soort meisie in wie se teenwoordigheid jy moes lyk asof jy slim en geleerd was nie. Ek het gevoel dat ek nie regtig die twaalfmaaltafel, wat ek agter uit ’n skooloefeningboek geskeur en in my baadjiesak gesteek het voordat ek by die huis weg was, nodig gehad het nie.
Jy kan jou voorstel dat dit nie te maklik was om ’n woordjie by Grieta in te kry terwyl Fritz daar rondgehang het nie. Maar ek het dit uiteindelik reggekry, en terwyl ek met haar gepraat het, het ek die bevrediging gehad om uit die hoek van my oog te sien in watter rigting Fritz geloop het. Hy het by die kombuis ingeloop terwyl hy sy sakdoek agter hom gewaai het – binne in die kombuis, waar die gelag was, en die singery, en Willem Prinsloo se perskebrandewyn.
Ek het aan Grieta gesê dat ek Schalk Lourens was.
“O ja, ek het van jou gehoor,” het sy gesê, “by Fritz Pretorius.”
Ek het geweet wat dit beteken. Daarom het ek haar vertel dat Fritz regoor die hele Marico bekend was vir sy leuens. En ek het haar ander dinge van Fritz vertel. Tien minute later, toe ek nog steeds oor hom gepraat het, het Grieta geglimlag en gesê dat ek haar die res op ’n ander aand kon vertel.
“Maar daar is nog een ding wat ek jou nou moet vertel,” het ek aangedring. “Toe hy geweet het dat hy jou hier by die dans sou ontmoet, het hy sy huiswerk begin doen.”
Ek het haar vertel van die lei en die somme, en Grieta het saggies gelag. Dit het my weer getref hoe pragtig sy was. Haar oë was stralendmooi in die kerslig. En die rose het baie wit gelyk teen haar donker hare. En die hele tyd lank het die dansers om ons gedwarrel, en die orkes in die voorhuis het lewendige dansliedjies gespeel, en van die kombuis af het vreemdsoortige, vreugdekreet-geluide gekom.
Die res het baie gou gebeur.
Ek kan nie eers onthou hoe dit alles plaasgevind het nie. Maar wat ek wel onthou is dat, toe ons buite was, onder die hoë bome, met die sterre bokant ons, ek maklik kon geglo het dat Grieta glad nie ’n meisie was nie, maar een van daardie hekse van Abjaterskop wat vreemde betoweringe geweef het.
Maar deur te luister na hoe ek gepraat het, sou niemand vermoed het dat daar wilde, opwindende dinge in my hart was nie.
Ek het Grieta van verlede jaar se droogte vertel, en die swarigheid om te verhoed dat die rysmiere die deur en die vensterrame opvreet, en van die manier wat my nuwe stewels die velle van my tone afgeskuur het as ek vinnig geloop het.
Toe het ek nader aan haar geskuiwe.
“Grieta,” het ek gesê, en haar hand gevat, “Grieta, daar is iets wat ek jou wil vertel.”
Sy het haar hand weggeruk. Sy het dit egter sagkens gedoen. So amper treurig.
“Ek weet wat jy wil sê,” het sy geantwoord.
Dit het my verras.
“Hoe weet jy Grieta?” het ek gevra.
“O, ek weet baie dinge,” het sy geantwoord, en weer gelag. “Dit was nie verniet dat ek na die afrondingskool toe gegaan het nie.”
“Dis nie dit wat ek bedoel nie,” het ek dadelik geantwoord. “Ek was nie van plan om oor spelling of rekenkunde te praat nie. Ek was van plan om jou te vertel dat …”
“Moet dit asseblief nie sê nie, Schalk,” het Grieta my in die rede geval. “Ek – ek weet nie of ek waardig genoeg is om dit aan te hoor nie. Ek weet selfs nie …”
“Maar jy is so lieflik,” het ek uitgeroep. “Ek moet jou vertel hoe pragtig jy is.”
Maar op daardie oomblik dat ek vorentoe gestap het, het sy rats geretireer, en my ontwyk. Ek kon nie verstaan hoe haar tydsberekening so goed kon wees nie. Want, hoe ek ook al probeer het, ek kon haar nie vang nie. Sy het ligvoetig en bekoorlik tussen die bome gesnel, en ek het haar na die beste van my vermoë probeer volg.
Dit was nie net my gebrek aan geleerdheid wat tot my nadeel was nie. Daar was ook my nuwe skoene. En Willem Prinsloo se perskebrandewyn. En die disselboom van ’n muilwaentjie – die onderent van die skag, daar waar dit in die gras gelê het.
Ek het darem nie te hard geval nie. Die gras was daar lank en dik. Maar selfs terwyl ek geval het, het daar ’n groot geluk in my hart gekom. Ek het my oor niks anders in die wêreld bekommer nie.
Grieta het opgehou hardloop. Sy het omgedraai. Vir ’n oomblik het haar liggaam, slank en mistig in die skadu’s, na my kant toe geswaai. En toe het haar hand vlugtig na haar hare toe gereik. Haar vingers het aan die krans getrek. En die volgende ding waarvan ek geweet het, was dat daar, binne die bereik van my hand, ’n klein wit rosie gelê het.
Ek sal altyd die opwinding onthou waarmee ek die roos opgetel het, en hoe ek gebewe het toe ek dit aan my hoed vasgesteek het. Ek sal altyd die beroering onthou toe ek die kombuis binnegeloop het. Almal het opgehou drink en na die roos in my hoed gekyk. Die jong kêrels het grappe daaroor gemaak. Die ouer mans het onderlangs geknipoog en my op die rug geklop.
Hoewel Fritz Pretorius nie meer in die kombuis was om my oorwinning gade te slaan nie, het ek geweet dat hy op een of ander manier daarvan te wete sou kom. Dit sou hom laat besef het dat, vir iemand soos hy, dit domastrant was om homself te beskou as ’n mededinger vir Schalk Lourens.
Vir die res van die aand was ek ’n held.
Die manne in die kombuis het my op die tafel laat sit. Hulle het gereeld vir my brandewyn geskink, en op my gesondheid gedrink. Daarná, toe ’n dosyn van hulle my buitekant toe gedra het, na ’n ossewa toe, vir vars lug, het hulle net eenkeer met my geval.
Teen dagbreek was ek nog steeds op die wa.
Ek het baie siek wakker geword – totdat ek Grieta se roos onthou het. Daardie roos was nog steeds vas aan my hoed, vir die hele wêreld om te weet dat Grieta Prinsloo my bo al die ander kêrels verkies het.
Maar wat ek nie mense wou laat weet nie, was dat ek nog vas aan die slaap op die ossewa gelê het lank nadat al die ander gaste vertrek het. Dus het ek so stil-stil daar weggery, heel bly dat daar nog niemand op die been was om my te sien gaan nie.
Ek was nog bietjie dronk in die kop toe ek teruggery het, maar my hart het fleurig geklop; en hoewel dit nou in die dag was, was dit dieselfde sagte windjie wat in die gras gewaai het, net soos toe Grieta die roos na my toe gegooi het – daar onder die sterre.
Ek het stadig tussen die bome aan die hang van Abjaterskop aangery, en die plek bereik waar die pad suid gedraai het, toe ek iets gesien het wat my laat wonder het of, by daardie modieuse skole, hulle nie miskien die meisies te veel geleer het nie.
Die eerste wat ek gesien het, was Fritz Pretorius se perd daar langs die pad.
Toe het ek Fritz gesien. Hy het regop teen ’n doringboom gesit, met sy ken rustende op sy knieë. Hy het baie bleek en baie siek gelyk. Maar wat my heelwat oor daardie afrondingskole laat wonder het, was Fritz se hoed wat ’n entjie van hom af op die grond geval het. ’n Klein wit rosie was daaraan vasgesteek.
Vanaf die Eindes van die Aarde
Click Here to Play Podcast
deur Vladimir Petrov
Uit Reader's Digest, September 1953
Boris Begichev, ’n goedaardige, moedige en intelligente jong Rus wat Engels geken het, het die jaar 1929 deurgebring as ’n assistant-operateur by die radiostasie wat deur die Sowjet-regering op Franz Josef-land, omtrent 700 myl van die Noordpool af, geïnstalleer is.
Die lewe daar het ongelooflik vervelig geraak – tot ’n dag in Oktober toe hierdie verbasende boodskap oor die eter gekom het: “Dit is die Amerikaanse ekspedisie in die Suidpool. … Herhaal jou seine. … Waar is jy? … Dit beteken jy is naby die Noordpool. Ons is nie ver van die Suidpool af nie. Miskien is dit die langste kortgolf-radiokommunikasie in die geskiedenis. Ek gaan probeer om weer met jou kontak te maak. My naam is John Tenner. Wat is joune?”
Boris Begichev kon skaars glo dat hy ’n boodskap oor so ’n lang afstand ontvang het. Maar later – gedurende herfs – het hy nog twee keer met Tenner kontak gehad en só hulle goeie wense aan mekaar oorgedra. Toe, op 31 Desember, het Begichev weereens die vriendelike sein van die Amerikaner in die Suidpool opgetel.
Tenner het aan Begichev gesê dat hy in San Francisco woon. Die Rus het hom uitgevra oor Jack London, wie se stories hy amper uit sy kop geken het. Tenner het gesê dat hy, net soos Jack, op die Oakdale-waterkant groot geword het, en dat hy ook van London se stories gehou het. Begichev het gesê dat hy graag die Verenigde State wou besoek, en Tenner het hom toe na San Francisco uitgenooi.
“Om jouself te identifiseer wanneer jy skakel,” het John Tenner gesê, “begin jou gesprek deur te sê: ‘Is dit waar dat jy Jack London se Scarlet Plague elf keer gelees het?’”
“Goed, dit sal die wagwoord wees,” het Begichev geantwoord.
~
Gedurende die Tweede Wêreldoorlog het Boris Begichev ’n offisier in die Russiese weermag geword. Hy het egter Stalin se tirannie gehaat en saam met generaal Vlassov gedros om by die Russiese bevrydingsweermag, wat teen die kommuniste geveg het, aan te sluit. In die lente van 1945, na die ineenstorting van Duitsland, het sy eenheid weswaarts teruggeval met die hoop om by die Amerikaanse magte toevlug te kon vind. Boris het egter gou te wete gekom dat die Amerikaners, om een van die ooreenkomste wat daar met Stalin by Yalta aangegaan is, na te kom, vlugtelinge van die Weermag vir Vryheid aan die Rooiweermag sou uitlewer. Hy het goed verstaan dat, as hy gevang sou word, dit óf die dood óf ’n konsentrasiekamp sou beteken.
Die nuus dat generaal Vlassov gevange geneem is, het gou bekend geraak, sowel as die feit dat hulle deur Sowjet-tenks omring was. Van toe af het dit beteken dat elkeen se lot in sy eie hande was. Begichev het alleen weswaarts gevlug, gedurende die nag geloop en bedags weggekruip. Een aand met skemer, het hy op ’n Amerikaanse tenk afgekom wat op ’n ou houtkapperspaadjie stilgehou het. ’n Sersant wat langs die tenk gestaan het, het gevra: “Is jy Russies?”
“Ja,” het Begichev geantwoord, en verduidelik dat hy besig was om van die kommunistiese troepe weg te vlug. Net toe het twee Sowjet-militêre-polisiemanne in ’n kar daar aangekom. Die Amerikaanse kaptein in die tenk het hulle in gebaretaal gevra of hulle die vlugteling saam met hulle wou neem. Die Sowjet-polisieman het verduidelik dat hulle dit graag wou doen. Een van hulle het sy pistool uitgehaal en aan Begichev gesê: “Klim in die kar.”
Net toe Begichev gehoor daaraan wou gee, het hy die Amerikaanse sersant hoor sê: “Kaptein Tenner, wat is verkeerd met die Russe? Dit lyk of ’n hele klomp van hulle nie van mekaar hou nie.”
Met ’n skouerophaling het die kaptein gesê: “Wie kan die Russe verstaan?”
Die Sowjet-polisieman het sy pistool op Begichef gerig en uitgeroep: “Klim in die kar.”
Sonder om sy oë van die wapen af te neem, het Begichev in Engels gesê: “Is dit waar, kaptein Tenner, dat jy The Scarlet Plague van Jack London elf keer deurgelees het?”
Vir ’n oomblik het Tenner hom aangestaar, en toe het hy kortaf aan die militêre polisiemanne gesê: “Nyet – ek sal beheer oor dié man oorneem.” Met ’n handgebaar, het hy aan Begichev gesê: “Klim – in – vinnig.” Tenner en die sersant het Boris gevolg en ook ingeklim en die deur van die geskuttoring agter hulle toegeklap.
Terwyl die tenk weggerolry het, het Begichev aan kaptein Tenner verduidelik waarom hy van die “Scarlet Plague” van kommunisme wou wegvlug.
Uiteindelik het Tenner gesê: “Laat ons hier stilhou.” Hy het geglimlag, aan Begichev ’n pak sigarette gegee, en gesê: “Meneer Begichev, ons moet nou hier omdraai. Ek dink jy kan van hier af daarin slaag om veilig weg te kom. As jy ooit na die Verenigde State sou gaan, moet jy nie vergeet om my op te soek nie.” Die twee manne het mekaar die hand gegee, en Begichev het die woud ingestap.
Begechev het daarin geslaag om te ontsnap, want ek het hom ’n jaar daarna in Rome raakgeloop waar hy my hierdie storie vertel het. Ek weet egter nie of hy ooit daarin geslaag het om by die Verenigde State uit te kom nie.
Ommekeer
Uit Reader's Digest, Januarie 1953
deur Roman Turski
Ek is in Pole gebore waar, voor die laaste oorlog, godsdienstige onverdraagsaamheid nie ’n ongewone ding was nie. Ten spyte van my pa se teenkanting teen my deelname aan die anti-Semitiese demonstrasies in Warskou, het ek nogal heelwat klippe deur die vensters van winkels wat aan Jode behoort het, gegooi. Ek het geen bedenkinge oor my optrede gehad nie, maar later het dit maande van swaarkry en vervolging, en ’n Jood, geneem om my te wys hoe om my te onderwerp aan die Bybelse gebod van: “Jy moet jou naaste liefhê soos jouself”.
Hier is my storie.
Toe Hitler Oostenryk geannekseer het en dit gelyk het of daar ’n oorlog op hande was, het ek my werk as ’n vlieginstrukteur by ’n vliegklub in Lyons in Frankryk laat vaar, en in my vliegtuig huis toe vertrek. My vliegtuig se masjien het egter magneto-probleme ontwikkel en ek moes in Wene land en daar oornag sodat dit reggemaak kon word.
Die volgende oggend, net toe ek by my hotel uitgestap het om ’n paar aandenkings te gaan koop voordat ek weer sou opstyg, het ’n man aangehardloop gekom en my voor die ingang lelik raakgestamp. Heel ontstoke het ek hom beetgekry, en ek was reg om hom ’n oorveeg te gee, maar toe het ek sy bleek gesig vol vrees gesien. Al hygende het hy homself uit my greep probeer loswoel en net gesê: “Gestapo – Gestapo!” Ek het ’n bietjie Duits geken, en het gou begryp dat hy besig was om van die gevreesde Duitse geheime polisie af weg te hardloop.
Ek het inderhaas met hom na die voorportaal toe beweeg en op met die trappe na my kamer toe. Ek het hom op die punt van my bed laat lê en sy skraal, inmekaargevoude liggaam met gedrapeerde komberse op ’n kunstige manier toegemaak sodat dit gelyk het of die bed leeg was. Ek het my baadjie uitgetrek, my das en boordjie verwyder, en so voorgegee dat ek so pas opgestaan het, as die Gestapo-manne daar sou aankom.
En na ’n paar minute was dit toe wel die geval.
Hulle het my paspoort ondersoek en dit teruggegee, en my toegegooi met vrae waarop ek geantwoord het: “Ich verstehe es nicht” – ’n uitdrukking wat ek uit my kop uit geken het. Sonder om die kamer verder te deursoek, het hulle vertrek.
Sodra hulle weg was, het ek die deur gesluit en die komberse opgelig. Die arme kêrel het losgetrek in ’n snelvuur Duits. Dit was nie nodig om ’n woord te kon verstaan om te besef dat hy vreeslik dankbaar was nie.
Ek het my vlugplan uitgehaal en, met gebare en deur prentjies aan die kantlyn van die kaart te teken, het ek verduidelik dat ek ’n vliegtuig besit het en dat dit vir my moontlik was om hom uit Oostenryk weg te kry. Hy het na Warskou gewys, en sy uitdrukkingsvolle hande het gevra: “Kan jy my daarnatoe neem?”
Ek het my kop geskud en hom laat verstaan dat ek in Cracow moes land vir brandstof. Ek het prentjies van die polisie en tronktralies geteken om te illustreer dat hy met sy aankoms op enige lughawe gearresteer sou word, en ek het verduidelik dat ons net anderkant die Poolse grens op ’n grasvlakte kon gaan land waar hy dan kon afklim. Heel tevrede het hy sy kop geskud, en sy skraal gesig en donker bruin oë het weereens sy diepe dankbaarheid oorgedra.
Die doeane- en immigrasie-personeel by die lughawe het ons beduie om deur te gaan toe ek hulle vertel het dat my vriend my net kom afsien het. My vliegtuig was opgewarm en gereed vir die vlug. Ons het ingeklim en kort daarna was ons in die lug.
Ons het oor Czechoslovakia gevlieg en kort voor lank het ons die dun band van die Vistula-rivier en die stad van Cracow opgemerk. Ons het in die veld naby ’n spoorwegstasie en ’n woud geland, en ek het op die kaart aan my metgesel gewys waar ons was. Ek het hom die meeste van my geld gegee en hom alles van die beste toegewens. Hy het sonder ’n woord in my oë gekyk, my hand geskud, en toe vinnig die bos ingehardloop.
Toe ek by die Cracow lughawe geland het, was daar ’n afdeling polisiemanne saam met die immigrasie-inspekteur. ’n Polisieman het gesê: “Ons het ’n lasbrief om jou vliegtuig te deursoek – jy het ’n man gehelp om uit Wene uit te ontsnap.”
“Gaan gerus voort,” het ek geantwoord. “Terloops, waarom soek hulle die man?”
“Hy is ’n Jood,” het die polisieman gesê.
Hulle het my vliegtuig deeglik gefynkam, en natuurlik moes hulle my laat gaan weens ’n gebrek aan getuienis.
~
Die oorlog het aangebreek, en ná ek as ’n vegvlieënier in die Poolse lugmag in ons kort, bloedige stryd teen die Duitsers gedien het, het ek by duisende van my volksgenote, wat wou voortgaan om vir vryheid te veg, aangesluit. Ons het die grens na Roemenië oorgesteek, maar was spoedig gevange geneem en na konsentrasiekampe toe gestuur.
Uiteindelik het ek daarin geslaag om te ontsnap, en het toe by die Franse lugmag aangesluit. Na die val van Frankryk, het ek Engeland toe gegaan en in die lugslag om Brittanje geveg. In Junie daarna is ek gewond terwyl ek in ’n geveg oor die Engelse kanaal betrokke was en die Luftwaffe ons oor Boulogne geskraap het. Op daardie vroeë aanvalssendings is ons gewoonlik oortref in getalle en het dus teen die Luftwaffe die slegste daarvan afgekom. Slegs in ons moraal was ons egter hulle meerdere.
Op ons pad terug, het ek ’n ME-109 toegetakel maar ’n stuk van sy afgeskeerde stert het my vliegtuig getref. Ek was half verblind deur my eie bloed. Die eskader het my egter met my onttrekking oor die kanaal gedek, maar ek was bewusteloos toe my Spitfire in Engeland gepletterland het. (Later het ek gehoor dat ek skedelbreuk opgedoen het en dat ek so na aan die dood was dat die hoofchirurg by die hospitaal waar ek opgeneem is, gemeen het dat dit so te sê nutteloos sou wees om op my te opereer.)
Toe ek weer my bewussyn herwin het en my oë oopgemaak het, het ek bewus geword van ’n smal gesig met groot bruin oë wat op my afgekyk het.
“Onthou jy my?” het die eienaar van die gesig gevra. “Jy het my lewe in Wene gered.” Hy het met net ’n sweempie van ’n Duitse aksent gepraat.
Sy woorde het my teruggebring na die hede toe. Ek kon sy sensitiewe gesig onthou en kon net daarin slaag om te vra: “Hoe het jy my gevind?” Toe het ek sy wit doktersjas opgemerk. “Werk jy hier?” het ek gevra.
“Dis ’n lang storie,” het hy geantwoord. “Na jy my afgelaai het, het ek die pad gevat Warskou toe, waar ’n ou vriend van my my gehelp het. Net voor die oorlog het ek ontsnap en Skotland veilig bereik. Toe een van julle Poolse eskaders homself in die lugslag om Brittanje onderskei het, het ek gedink dat jy dalk een van hulle kon wees. Dus het ek aan die ministerie van lugvaart geskryf en uitgevind dat jy wel daaraan verbonde was.”
“Hoe het jy my naam geken?” het ek gevra.
Hy het geantwoord: “Dit was in die kantlyn van jou kaart geskryf, en ek het dit onthou.”
Sy lang vingers het koel om my pols gevoel. “Ek die storie gister in die koerante gelees oor die Poolse held wat vyf vyandelike vliegtuie in een dag afgeskiet het, en toe naby hierdie hospitaal gepletterland het. Hulle het gemeen dat jou toestand hopeloos was. Ek het dadelik die lugmag in Edinburgh gevra om my na hierdie hospitaal toe te vlieg.”
“Hoekom?” het ek gevra.
Sy answoord: “Ek het gedink dat ek uiteindelik iets kon doen om my dankbaarheid te wys. Jy sien, ek is ’n breinchirurg – en ek het vanoggend op jou geopereer.”
Jou Skuif, Hongaar
deur Ferenc Laszlo
Uit Reader's Digest, April 1956
Daardie September-oggend in 1946 toe ek op die jammerlike Keleti-spoorwegstasie in Budapest, Hongarye, gestaan het, het ek hard probeer om my angstigheid te onderdruk. Ek het geweet dat paniek my planne skipbreuk kon laat ly. Al biddende het ek gewag vir die naam Oscar Zinner om uitgeroep te word – selfs al het ek geweet dat dit my ondergang sou kon beteken.
Sedert tien dae tevore het ek nog nooit van Oscar Zinner gehoor nie. Toe het ’n ou vriend, wat inligting gehad het oor die ontruiming van Oostenrykers wat in Budapest gewoon het, my in die geheim kom sien.
“Een man op die lys vir hervestiging,” het hy gesê, “het nog nie geantwoord op die briewe wat hom verwittig het oor die laaste trein wat Oostenrykse vlugtelinge na Wene, huis toe vat nie. Hy mag selfs dood wees. Hierdie man is ’n portretskilder met die naam van Oscar Zinner. Sou jy dalk belangstel om die risiko te loop om onder sy naam die rit na vryheid aan te pak?”
Sou ek? Dit was dringend noodsaaklik dat ek so gou as moontlik uit my eie land moes vlug. Gedurende die Nazi-besetting, en lateraan as ’n onwillige onderdaan van Hongarye se kommunistiese regime, was ek ’n Geallieerde inligtingsagent in Budapest. Maar onlangs het die Soviet se slagyster op verskeie van my onmiddellike kollegas toegeslaan, en ek moes gaan skuil.
Daar sou geen paspoorte nodig wees om my identiteit van Ferenc Laszlo na Oscar Zinner te verander nie, want die Russe het alle dokumente in bykans elke huis in Budapest geplunder en verbrand.
My vriend het getikte bladsye van Zinner se biografiese gegewens voor my uitgesprei. “Jy is nou die skilder Oscar Zinner,” het hy gesê. “Sit en leer. Jy moet nou in elke gedagte en in alles wat jy doen, Zinner word.”
Hy het op die papiere geklop. “Die kommunistiese grenswagte sal ’n afskrif hiervan besit. Ek hoef jou nie te vertel hoe noukeurig en fyn hulle kontroleer nie. ’n Verdere afskrif sal in die besit van die toesighouer van julle groep wees. Hy ken Zinner nie. Maar wanneer die naam by die stasie uitgeroep word, moet jy so ’n bietjie wag voordat jy daarop antwoord.”
“Wag?” het ek gevra.
“Daar is ’n moontlikheid dat Zinner op die laaste oomblik mag opdaag,” het hy verduidelik. As twee van julle sou antwoord, sal dit ’n ramp wees vir die een wat nie Zinner is nie.”
Vir die volgende paar dae het ek Oscar Zinner se lewensverhaal bestudeer. Ek kon die huis waar hy in Graz, Oostenryk, gebore was, beskryf. Ek het van sy opvoedkundige agtergrond geweet, sy gewoontes, waarvan hy gehou en nie gehou het nie, en selfs sy skilderstyl. Ek kon onthou wat kritici te sê gehad het oor sy skilderye, die pryse wat dit behaal het, en wie dit gekoop het.
Uiteindelik, laat die aand voor my beplande vertrek, het ek die Franz Josefbrug oorgesteek en die inkriminerende biografiese notas, in flentertjies opgeskeur, en in die Donau laat fladder.
~
’n Skielike, skerp kraakgeluid, afkomstig vanuit die stasieluidspreker, het my teruggeruk na die huidige. ’n Rasperstem het begin om ’n lys van name, alfabeties, uit te roep.
My maag was op ’n knop. Waarom moes my nuwe naam met die laaste letter van die alfabet begin?
Uiteindelik blaf die stem: “Zinner – Oscar Zinner.”
Ek wou skree. Maar in plaas daarvan het ek met ’n bonsende hart en die ene ore gewag. Ek het innerlik gebid dat daar geen antwoord moes wees nie.
“Zinner,” het die stem weer uitgeroep, maar dié keer meer weerbarstig.
Ek het na vore gestap. “Hier,” het ek bedees gesê. Die egte Zinner het nie van hom laat hoor nie.
Ons is toe opgedeel in groepe van tien, en toe in kompartemente in die trein ingeprop. Ek het die storie oor en oor in my gedagtes losgetorring. “Ek is ’n portretskilder. Ek is in Graz gebore. My pa was ’n argitek …”
’n Skerp gefluit op die perron het die sein gegee vir die trein om sy reis te begin. Dit het nie beweeg nie. Skielik kon harde Russiese stemme aan die end van die treinwa gehoor word. Vier Sowjet-offisiere het verby die deur van ons kompartement gemarsjeer. Hulle het by die volgende kompartement gestop, en ek het gehoor hoe hulle die insittendes uitbeveel het, gang toe. Hulle het toe self die kompartement beset, en kort daarna het ek hulle heerlik hoor lag, met die geklink van glase. Die fluit het weer geblaas, en dié keer het die trein met ’n ruk in beweging gekom.
Soos ons spoed opgetel het, het ek gewonder wanneer ek my land weer sou sien. Ek het egter ook besef dat dit toe onvanpas was om treurig te wees. Ek is Oscar Zinner wat huis toe gaan, Wene toe.
Die trein het kreunend by Kelenföld tot stilstand gekom. Dit was die eerste kontrolepunt. Dit was nie vir ons nodig om lank te wag vir die Sowjet-kontrole-offisier en sy tolk om op te daag nie. In die gang het swaar gewapende Russiese soldate wat hulle vergesel het, die verrigtinge stompsinnig gestaan en dophou.
Die Sowjet-offisier, ’n klein mannetjie met ’n uit-klip-gekapte gesig, het met die vrou aan die oorkant begin. Terwyl hy die dun biografiese bladsye gerangskik het, het hy haar met vrae op Russies gepeper – wat die tolk in Duits vertaal het. Hy het na die man langs die venster aan my kant van die kompartement aanbeweeg. Ek het weer ’n keer herhaal wat ek moes sê: “Ek is ’n skilder. Ek is in Graz, Oostenryk, gebore. My naam is … my naam is …”
Sweet het op my voorkop uitgeslaan en my hart het in my keel geklop. ’n Vreemde verstandelike versperring, sonder twyfel veroorsaak deur senuspanning en onderdrukte paniek, het my toegelaat om alles van die man wat ek voorgegee het om te wees, te onthou – behalwe sy naam.
Asof van ver af, deur ’n mis, het ek die skerp stemme van die inspekteur en sy tolk gehoor toe hulle na die vrou langs my beweeg het.
“Asseblief, Here,” het ek gebid, “wat is my naam? Ek is ’n portretskilder. My naam is …”. Dit het nie gehelp nie. Die naam wou nie kom nie.
Op daardie oomblik het ek die deur van die kompartement langsaan hoor oopskuif. Daar was ’n kort, lewendige gepratery buite in die gang, en toe het ’n Rooi Weermag-kolonel sy kop by ons kompartement ingesteek.
“Wer spielt Schach?” het hy gevra.
Ons inspeksie-offisier het omgedraai en die onderbreker aangegluur, maar toe eerbiedig teruggestaan onder die starende blik van sy hoër militêre gesag. Omdat ek die naaste aan die deur was, het dit gelyk of die kolonel se volgende vraag aan my gerig was.
“Spielen Sie Schach?” het hy gevra.
Ek het tien jaar laas skaak gespeel, maar dit het nie saak gemaak nie. Dit was dalk presies die blaaskans wat ek nodig gehad het. Niemand anders in die kompartement het gepraat nie.
“Ja. Ich spiele Schach, “het ek gesê.
Die kolonel het my gewys om hom te volg.
In die Russiese kompartement was daar nog twee kolonels en ’n generaal vol medaljes. Hy was ietwat aan die vet kant maar steeds ’n sterk en groot derduiwel, so in die vroeë vyftigs. Klaarblyklik was dit hy wat lus was vir ’n spel skaak, want hy het my aangedui om oorkant hom te gaan sit.
Langs my was daar dosyne toebroodjies en ’n boks lekkergoed. Op ’n klein tafeltjie onder die venster was glase, vodka, Hongaarse brandewyn en wyn. Die generaal het my takserend aangekyk, en toe na die kos en vodka gewys. “Davai,” (“Help jouself”) het hy in Russies gebrom.
Ek het in folterende afwagting iets geëet. Enige oomblik kon een van die Russe my vra wat my naam was of, nog erger, die inspekteur kon sy opwagting gemaak het.
Toe die trein begin uitstoom, het die generaal die skaakbord uitgehaal en die stukke op hulle plekke geplaas.
“Die Here moet my help,” het ek gedink. “Hierdie spel gaan die spel van my lewe wees. Ek moet goed vertoon, maar tog kan ek dit nie bekostig om te wen nie.” Ek het nog nooit van ’n Rus gehoor wat dit nie haat om te verloor nie, of van ’n skaakspeler wat daarvan hou om vir ’n lang tyd te speel tensy sy opponent dit vir hom interessant maak.
Terwyl ons gespeel het, het sommige van die kunsies van die spel stadig na my toe teruggekom. Die ander offisiere het die spel in stilte dopgehou, blykbaar van mening dat die generaal ’n baasskaakspeler is. Feit was dat hy wel ’n besondere goeie speler was, maar dit was vir my moontlik om hom te laat swoeg vir elke voordeel wat hy kon behaal.
Die tyd het verbygevlieg soos dit maar gaan met elke spannende skaakslagveld, en toe het ek skielik agtergekom dat die trein by Györ stadiger beweeg het. Dit was ons tweede kontrolepunt, en my gedagtes het aan die loop gegaan. Die deur het oopgegly en die toesighouer van die Oostenrykse groep het ingestap. “Ons het nog nie dié man ondervra nie,” het hy met ’n ferm stem gesê.
Dit was nie vir my nodig om bekommerd te gewees het nie. Die generaal het opgestaan, sy groot oopgespreide hand wat soos ’n beer se poot gelyk het, teen die man se bors gesit en hom tot buite in die gang gestoot. Toe het hy die deur toegeslaan en na die skaakbord gewys.
“Davai, Magyar,” (“Dis jou skuif, Hongaar”) het hy gebrul.
Hongaar? Ek het natuurlik van Hongarye afgekom, maar dié verspreking – as dit wel só was – het my ore laat tuit.
Na die eerste spel, wat die generaal gewen het, het hy iets aan die offisier wat Duits gepraat het, gesê. “Die generaal geniet jou spelstyl,” het laasgenoemde vertolk. “Hy gaan nog ’n spel met jou speel.”
Voordat ons weer kon begin, het die generaal egter daarop aangedring dat ons eers ’n glasie klink.
Met die warm gloed van selfvertroue na die vodka, was ek toe heel roekeloos, en het verlore geraak in die spel. Skielik het ek besef dat ek op die rant van ’n oorwinning gestaan het. Net die laaste paar beslissende skuiwe het oorgebly toe die trein by Hegyeshalom stadiger begin ry het. Dit was ons finale beheerpunt. Hier sou ek wen of verloor – nie slegs ’n spel nie, maar alles waarvoor ek gelewe het.
Dosyne Rooi soldate het die prosessie tolke en veiligheidswagte begelei. Gewere het oor hulle skouers gehang en granate aan hulle belde. Hulle het slegs by ons kompartement ingeloer en toe na die volgende kompartement aanbeweeg. Daar moes die omgekrapte groepleiertjie hulle seker vertel het van die “Oostenryker” wat saam met die offisiere gesit het, want een van die wagte het teruggekeer om ondersoek in te stel. Hy het flink en netjies by die deur ingestap, gesalueer, en vinnig in Russies gepraat – terwyl hy terselfdertyd na my gewys het.
Weereens het my brein vasgevries van vrees. Die generaal sou hulle verseker hierdie keer toelaat om my te ondervra, al is dit net om verdere onderbrekings te verhoed. “Ek is ’n portretskilder, en my naam is …,” het ek heel desperaat aan myself gesê. Maar steeds kon ek nie die naam onthou nie.
Terwyl die wag gepraat het, het die generaal se gesig stadig ’n pers kleur aangeneem. Ek het geen idee gehad wat die wag hom vertel het nie, maar dit het hom woedender gemaak as wat ek al ooit iemand gesien het.
Hy het na my gekyk met oë gloeiend van verontwaardiging. Toe het hy versigtig die skaakbord opgetel en op die tafel onder die venster geplaas, en opgestaan.
“Dis my laaste dag,” het ek gedink. “Om so naby te kom …”
Die generaal het sy arm voor sy liggaam gekruis, soos iemand wat sy swaard uit sy skede gaan trek. Toe het hy dit met ’n boog opgeswaai, en met die rugkant van sy hand die wag deur sy gesig geklap. Die man het teruggesteier en die gangmuur met ’n slag getref.
Die generaal het die deur so hard toegeslaan dat die venster geratel het. Hy het weer kom sit terwyl hy iets binnensmonds gebrom het. Hy het die skaakbord opgetel en die skaakstukke bestudeer.
“Davai, Magyar,” het hy gesê.
My hart het in my bors geklop van verligting. Niemand sou dit durf waag om weer in te kom nie – daarvan was ek seker. Terwyl die trein spoed opgetel het, het verlossing van die nare spanning oor my gevloei, sodat ek, vir die eerste keer, geglimlag het. Die generaal het opgekyk van die skaakbord af, en ook geglimlag. Hy het met die jong offisier gepraat wat toe aan my gesê het: “Die generaal het gewonder of jy daarvan sou hou om op een of ander tyd in Wene skaak met hom te speel. Waar kan hy jou kontak?”
Onwillekeurig het ek die naam van ’n bekende hotel in Wene genoem.
“En jou naam?” het die jong offisier my verder gedruk.
Sonder die aaklige, krampagtige angs, het ek nou gehuiwer, maar net vir ’n oomblik. Hoe kon ek daardie twee eenvoudige woorde vergeet het?
“My naam,” het ek gesê, “is Oscar Zinner.”
Verfyndheid, Geveinsdheid en die Bedrieglike Versekering van Vriendskap
Uit Escape from Culloden
deur Die Chevalier de Johnstone
Met die aanbreek van die daeraad, het ek afgeklim en my perd as ’n geskenk aan Samuel aangebied. Dit sou nie vir my moontlik wees om hom langer te hou nie, want ek moes nog oor die eerste bog van die see kom wat toe omtrent vier myl daarvandaan was. Samuel het egter geweier om die dier te aanvaar, want, het hy gesê, as sy bure so ’n pragtige perd in sy besit sien, sou hulle dadelik vermoed dat hy dit van een of ander rebel wat hy gehelp het om te ontsnap, ontvang het. Hulle kon hom dan dadelik gaan verklap en hy sou vervolg word. Die perd kon as getuienis teen hom gebruik word, en uiteindelik sou hy, vir seker, gevonnis en opgehang word.
Ek het die saal en toom verwyder en in ’n waterput gegooi. Daarna het ons die perd ’n entjie van die pad af die veld ingejaag. Enigeen wat hom raaksien, sou dink dat dit sommer ’n losloperperd was. Ons het egter groot moeite gehad om van die dier ontslae te raak, want hy het vir ’n hele ruk net soos ’n hond agter ons aangeloop.
Dit was nie langer as ’n kwartier nadat ons die perd vrygelaat het dat ons ’n ou vriend van Samuel raakgeloop het. Dié wou in detail weet waarheen hy oppad was, wat hy besig was om te doen, en wie ek was. Samuel het sonder om te aarsel sy vrae beantwoord. Ná die avontuur met die hond by Forfar, was dit vir my ’n aangename verrassing: “Ek gaan,” het hy gesê, “om ’n kalf huis toe te bring wat ek verlede herfs in die Laaglande gelaat het om daar te oorwinter. Uit groothartigheid neem ek hierdie jong kêrel saam met my, want hy was honger en sonder ’n heenkome, en nou werk hy vir my vir sy kos. My plan is om hom met die kalf terug te stuur terwyl ek Dundee toe gaan om ’n koei te gaan koop waarmee ek my familie gedurende die somer kan onderhou.”
Dit het so gebeur dat daar ’n taphuis naby was, en die twee vriende het besluit om saam ’n bier te gaan drink. Ek was genoodsaak om saam te gaan. Ek het my nuutgevonde meester soveel respek betoon dat ek dit nie gewaag het om saam met hulle te gaan sit nie totdat hy my uitgenooi het. Samuel se vriend het daarop aangedring dat ek ’n biertjie – wat waarlik soos medisyne gelyk het – saam met hulle moes geniet. Samuel het darem verskoning vir my gemaak en my deugde van soberheid en my goeie karakter so besing dat sy vriend my die hele tyd baie aandag gegee het en my besonder vriendelik behandel het. Hy het elke nou en dan die wens uitgespreek om iemand soos ek vir homself te probeer kry. Ek het gedink dat ek kon sien dat hy heimlik begeer het om my uit Samuel se diens weg te lok.
Nadat hulle ’n hele paar biere weggeslaan het, het hulle die plek verlaat, en tot my groot blydskap het hulle toe van mekaar afskeid geneem. Want nie net was ek herhaaldelik in verleentheid gebring deurdat ek die rol moes speel wat Samuel my toegewys het nie, maar ek was ook siek en sat vir hulle banale geselskap. Dié man was skaars weg toe Samuel in my oor gefluister het dat hy een van die grootste skobbejakke en verneukers in hierdie deel van die land was. Hy was ’n berugte skurk en sou hy uitgevind het wie ek was, sou hy sonder twyfel my verraai het. Slegs die verwagting om my horlosie en beursie in die hande te kon kry, sou vir hom voldoende beweegrede wees om my teenwoordigheid aan die owerhede te rapporteer, en so sou die galgtou my voorland gewees het.
Wat Samuel my toe vertel het, het my totaal verstom, want uit hulle geselskap, wat vol gerusstellings van wedersydse respek was, het ek afgelei dat daar ongetwyfeld tussen dié twee opregte vriendskap was. Met dié nuwe insig, het ek my nuwe meester geprys vir sy waaksaamheid en skerpsinnigheid.
Listigheid, skynheiligheid en die kuns om te mislei – wat dilwels heel verkeerdelik na verwys is as beleid – is volgens algemene veronderstelling gewoonlik net in die howe van prinse te vinde – die enigste skole waar bedrog en huigelary geleer kan word. Maar ek het soveel verdoeseling en geveinsdheid tussen dié twee kleinboere gesien terwyl hulle bier gedrink het en mekaar gekomplimenteer en verseker het van wedersydse vriendskap, dat ek heeltemal geflous was.
Later het so iets ook gebeur in ’n gesprek tussen twee vooraanstaande edelmanne waarby ek teenwoordig was. Een van hulle was ’n goeie vriend van my en die ander een ’n ambassadeur by ’n hof. Hy het die outoriteit gehad en het belowe om van waardevolle diens vir my vriend te wees – wat toe as ’n misdadiger in sy eie land, en dus ’n banneling, beskou was. Hierdie twee mense het mekaar hartlik omhels en ’n duisend vleiende dinge aan mekaar gesê, en herhaaldelik aan mekaar die mooiste versekering van vriendskap belowe. Die oomblik egter toe die ambassadeur totsiens gesê en vertrek het, het my vriend my vertel dat hulle mekaar eintlik waarlik verfoei het. Toe ek hom beskuldig het dat hy, wat ’n eerbare man en ’n heer is, onwaardig opgetree het, het hy geantwoord dat hy die ambassadeur slegs in sy eie munt wou terugbetaal.
Nietemin, die pantomime van die twee lords – lord Ogilvie, later die graaf van Airly, en die hertog De Mirepoix, toe die ambassadeur aan die Londonse hof – sou my minder geflous het, weens die algemene mening oor die dubbelhartigheid van howelinge, as wat deur dié twee kleinboere uitgebeeld is.
Ek het’n Droom Gedroom
Uit Escape from Culloden
deur Die Chevalier de Johnstone
Omdat dit vir ons onveilig geraak het in Glen-Prossen deurdat die troepe ons onophoudelik oral probeer vastrek het, het ons eenparig besluit om Samuel die volgende oggend om drie-uur vaarwel toe te roep. Ons was van plan om terug te keer Hooglande toe en om ons verblyfplek, vereers daar tussen die rotse, te vestig. As gevolg van dié besluit, het ons daardie aand agtuur in die bed geklim sodat ons genoeg slaap kon inkry voor ons vertrek. Vir ’n hele ruk sou daar geen vooruitsig wees om onder ’n dak te kan slaap nie.
Ek het nooit die gewoonte gehad om stories van bonatuurlike ingryping te glo nie. Dis dié soort ding waarmee mens van kleintyd af mislei is. Sulke stories is gewoonlik die skeppings van oorverhitte verbeeldings, of van bygelowige ou vrouens, of van verwarde slimkoppe. Daardie nag het ek egter ’n buitengewone en onverstaanbare droom gehad. As enige ander persoon dit aan my vertel het, sou ek hom as ’n heldersiende beskou het. Die droom is egter tot in die kleinste besonderhede bewaarheid, en dat ek nog lewe is aan die omstandighede van dié droom te danke. Al was ek hoe skepties, kon ek nie die indruk wat dit op my gees gemaak het, weerstaan nie. Ek het gedroom dat, na ek die agtervolgings van my vyande afgeskud het, al my probleme en lyding tot ’n einde gekom het. Dit het so gekom dat ek in die geselskap was van lady Jane Douglas, die sister van die graaf van Douglas. Ek het alles aan haar vertel wat sedert die slag van Culloden met my gebeur het – tot in die fynste besonderhede wat in ons leër gebeur het sedert ons die aftog by Sterling geblaas het, sowel as die gevare waaraan ek persoonlik blootgestel was in my pogings om ’n valbyldood vry te spring.
Toe ek dié oggend om sesuur wakker geword het, het hierdie droom só ’n indruk op my gemoed gemaak dat ek gedink het dat ek nog die sagte stem van lady Jane Douglas in my ore kon hoor. Al my sintuie was gesus tot ’n staat van onpeilbare kalmte, terwyl ek terselfdertyd ’n gevoel van rustigheid en kalmte van gees ervaar het. Dit was vir my ’n totale vreemde gewaarwording ná my teenspoed. Met my kop wat op my hand gerus het en die kussing wat my elmboog ondersteun het, het ek al die omstandighede van my droom herroep. Ek was baie spyt dat dit slegs ’n droom was, maar het tog gewens dat ek sulke drome meer dikwels kon hê om die storms en beroeringe wat my siel so ontstel het, te wyte aan die onsekerhede wat die lot vir my inhou, te kalmeer. As mens weet dat die straf onafwendbaar is, kan jy ten minste besluit om dit met moed en berusting te trotseer. Maar watter situasie is wreder as ’n voortdurende wisseling tussen hoop en wanhoop? Dis ’n duisend keer erger as die dood vanself.
’n Uur het op die manier verbygegaan met my bewegingloos soos ’n standbeeld, toe Samuel binnegekom het en my vertel het dat my kamerade drie-uur daardie oggend reeds vertrek het, en dat hy my moes vertel waar ek hulle in die berge kon kry. Hy het verder gesê dat hy al twee keer voor hulle vertrek het, langs my bed was om my wakker te maak, maar toe hy sien hoe vas ek slaap, kon hy dit nie oor sy hart kry om my te steur nie, want hy was oortuig daarvan dat ek rus nodig gehad het voor die swarigheid wat in die berge op my gewag het. Hy het my aangeraai om dadelik op te staan aangesien dit tyd was om te vertrek – sy dogter, wat onder die indruk verkeer het dat ons almal vertrek het, sou dalk nie so op en wakker wees om die aankoms van vyandelike afdelings oor te sein nie.
Ek het ewe bedaard en ernstig aangekondig: “Samuel, ek gaan Edinburgh toe.”
Arme Samuel het my beteuterd en verbaas aangegaap en uitgeroep: “Verskoon my, my liewe meneer, maar kap jou kop nie so bietjie aan nie?”
“Daar is niks met my kop verkeerd nie,” het ek geantwoord. “Ek gaan Edinburgh toe en ek vertrek vanaand. Gaan vertel jou dogter dat ek nog steeds hier is, en dat sy soos gewoonlik moet wagstaan en my laat weet as daar gedurende die verloop van die dag troepe uit Cortachie aan die kom is.”
Samuel se vermaninge het my moeg begin gemaak. Ek het hom dus stilgemaak deur hom te vertel dat ek vir eens en altyd tot ’n besluit gekom het, en dat dit sinneloos was om verder daaroor te praat.
