Reis Ooswaarts
Met die trein wat stadig spoed optel, trek ons weg uit Gare du Nord. Die vriende wat my kom afsien het, het totsiens gewaai en was besig om weg te draai; die waens het geklikklak soos hulle oor die wissels beweeg het, en die bottels mineraalwater by die venster het saggies teen mekaar geklingel. Gou was ons deur die somber, vaal voorstede van Parys en het ons trein gladweg oor die deurdrenkte landskap van Noord-Frankryk gesnel. Dit was reeds sterk skemer en in my kompartement was dit amper donker. Ek het nie sommer daar en dan die lig aangeskakel nie, maar eers uitgekyk oor die verbygaande modderige velde en druipende woude.
Ek was onderweg na Moskou, en, van Moskou af, was my plan – as dit menslik moontlik was – om na die Kaukasus en Sentraal-Asië, na Tashkent, Bokhaar en Samarkand, te reis. Reeds, terwyl ek die kleurlose, deurweekte wêreld daarbuite my venster beskou het, kon ek in my verbeelding die ruwe berge van Georgië sien, en die goue woestyne, die groen oases en die sonverligte koepels en minarette van Turkestan. Skielik, terwyl ek daar in die halflig gesit het, het ek besonder opgewonde gevoel.
~
Om verskeie redes was ek jammer om Parys te verlaat. Dit was ’n ideale pos vir die aanvang van ’n diplomatieke loopbaan, en die jare wat ek daar deurgebring het, was deurlopend gelukkig. Verder was dit ook ’n stad wat my welgeval het. Daar was die breë omvang van die Champs-Elysées en die Avenue de Bois; die luisterryke prag van die Place Vendôme en die Place de la Concorde; die sonvergulde grys klipstene van die geboue; die groen van die bome; die lewe en gewoel op die strate wat minder oorweldigend was, maar intiemer as die gedruis van die Londense verkeer. Op someraande was daar die aangename wandelinge op die wal van die Seine, onder die bome, na die Ile de la Cité; die huise van vriende met hulle koel gepaneelde kamers; die weerkaatsing van die ligte in die rivier wanneer ’n mens in die aand huis toe gestap het.
Maar nou het die tyd aangebreek vir ’n verandering. Ek het altyd behae geskep in kontraste, en kon daar ná Parys ’n groter kontras wees as Moskou? Ek het iets van die Weste gesien, maar nou was dit tyd vir die Ooste.
My kennis van Rusland en die Russe was hoofsaaklik afkomstig van die sjarmante misplaaste Wit-Russiese uitgewekenes van beide geslagte wat in die nagklubs van elke hoofstad in die wêreld raakgeloop kon word, en huidiglik was hulle goed verteenwoordig in Parys. Van hierdie mense en van ’n paar Sowjet-films wat ek in ’n klein kommunistiese teater agter die Odeon gesien het, het ek, reg of verkeerd, die indruk gekry dat Rusland ’n misterieuse en besondere kleurvolle wêrelddeel was, anders as ander lande, en wat ook ’n beter geleentheid vir avontuur gebied het as baie ander plekke. Verskuil in my binneste was daar die gedagte dat, deur Moskou, die pad kon lei na Turkestan, na Samarkand, Tashkent en Bokhaar – name wat vir my toe, en nou ook nog, ’n weergalose aantrekkingskrag gehad het. Dit was hoofsaaklik dié gedagte wat my laat aansoek doen het vir ’n verplasing na Moskou.
Almal met wie ek my planne bespreek het, het my vertel dat ek ’n groot fout sou begaan. Hulle het my verseker dat die Moskouse ambassade ’n doodloopstraat was. Die lewe daar sou selfs besadigder wees en heelwat sieldodender as die lewe in Londen of Parys. Ek sou geen Russe ontmoet nie en geen insig verkry in die ingewikkelde beleid van die Soviet nie. Wat Turkestan betref, daar sou ek nooit uitkom nie. Hulle het gesê dat niemand vir die afgelope twintig jaar daar uitgekom het nie. Selfs voor die revolusie het die keisersregering hul bes gedoen om vreemdelinge weg te hou, en om nou daarheen te kon reis, was buite die kwessie – veral vir ’n amptenaar van die Britse regering. Hoekom bly ek nie liewer waar ek was nie, tot ek in die normale gang van sake verplaas sou word na Rome, Washington of Brussels?
’n Gees van teenstrydigheid was maar altyd, in sekere mate, ’n rigsnoer vir my optrede. Hierdie goed bedoelde raad het my tot ’n vaste besluit laat kom. Die amptenare in die ministerie van buitelandse sake het as verbaasde maar tog gewillige bondgenote opgetree, want ek was die heel eerste lid van die diens wat nog ooit gevra het om na só ’n berugte onaangename pos verplaas te word, en hulle het die nodige voorbereidsels heel vining afgehandel.
En so, op ’n koue, ietwat trietserige aand in Februarie 1937, het ek myself heel gemaklik geïnstalleerd bevind in ’n sentraal verwarmde eersteklasslaapwa, op reis ooswaarts.
’n Indruk van Tydlose en Gloedvolle Weense Sjarme
Uit A Time of Gifts
deur Patrick Leigh Fermor
Met my wakker word een oggend, besef ek dat dit die 3de Maart was. Dit was onmoontlik om te glo dat ek reeds drie weke in Wene was. Die dae het verbygevlieg en hulself terselfdertyd in ’n leeftyd in die kleine gespin, en my tydelik in ’n Wener verander. (Anders as stilhouplekke in die somer, skenk ’n verblyf in die winter ’n soort van ereburgerskap.) Daar is nie juis ’n verklaring vir hierdie langsame verstryking van dae in die dorpe op hierdie reis nie; daar selde is. Ek het baie verskillende soorte mense ontmoet, etes in ’n hele aantal gasvrye huise genuttig, maar bowenal, het ek baie gesien. Lateraan, toe ek weer oor hierdie tydperk in Wene gelees het, is ek getref deur die neerslagtigheid wat blykbaar die skrywers so sterk beïndruk het. Die huidige politieke onsekerheid het minder daarmee te doen gehad as die kwynende voorspoed van die ou keiserlike stad. Hierdie skrywers het die dorp beter as ek geken, en hulle moes reg gewees het; daar was nogal oomblikke wat ek hulle weemoed gedeel het. Maar my indruk van die tydlose en gloedvolle sjarme is seker die gevolg van ’n algehele betrokkenheid in die verlede tesame met vreugdevolle pret. My gewete het my so ietwat gepla dat ek so lank daar oorgestaan het; ek het vriende gemaak, en om te vertrek sou ’n ontworteling wees. Vasbeslote om die volgende dag die pad te vat, het ek my goed en klerasie wat orals rondgelê het bymekaar begin maak.
Wat was die naam van die dorp op daardie voorlaaste oggend, en waar was dit? Wes van Wene, en verseker lê dit hoër, maar al die ander besonderhede is vergete. Dit was Saterdag; almal was vry; ons het in twee motorkarre gery en by ’n herberg wat langs ’n beukeboomwoud geleë was, feesgevier. Toe, getintel van die glüwein en Himbeergeist, het ons met moeite geloop, heel vrolik, en met die sneeu amper tot by ons knieë, weer af, in ’n lang woudrit. Ons het halt geroep in wolke van ons eie asem en vandaar noordooswaarts gekyk, regoor Wene na Czechoslovakia waar die fyn lyn van die Klein Carpathiaanse-bergreeks te siene was. En toe met dat die son besig was om te sak, het ons in ’n spookagtige woud op ’n bergmeertjie afgekom waar die takkies van die jong boompies wat vol ryp was, gelyk het soos wit varings, twee dimensioneel en bros. Die water was vasgeys, solied soos ’n ysbaan. Die yskeëls wat ons van die bome afgebreek het, het ons oor die oppervlakte van die dammetjie gegooi en dit het met ’n onheilspellende trillende klank geglybons na waar die skaduwees bymekaargekom het met ’n weerklank wat ’n halwe minuut geneem het om weg te raak. Dit was donker toe ons terug bestuur het, al pratende en singende met die vooruitsig van ’n genotvolle laaste aand wat op ons gewag het. Hoe anders het dit gevoel as toe ek eers hier aangehom het.
Miskien as gevolg van my gedagtes wat in beslag geneem was, het die gesprek die wending na Karel V se oupa, die eerste Maximiliaan, geneem. Die laaste van die ridders, soos na hom verwys is, half landskneg, en, tot jy met meer aandag na Dürer se skildery gekyk het, ook so half van ’n kaartspelende monarg. Iemand het beskryf hoe hy af en toe geneig was om van die sake van die keiserryk te ontvlug na ’n kasteel in die Tiroolse of Styriaanse woude. Hy het nie belang gestel in roers en kruisboë nie en gewapen met slegs ’n lang spies, het hy dae lank jagtogte onderneem op soek na takbokke en wildevarke. Dit was gedurende een van dié wegbreekvakansies dat hy ’n kwatryn geskryf het, en dit met kryt of lamproet teen die muur van die kasteel se kelder uitgekrap het. Die verteller het gesê dat dit nog steeds daar was.
Wie was dit wat ons dié dinge vertel het? … Ek het vergeet, net soos ek die plek waarvandaan ons gekom het en die naam van die kasteel, vergeet het. Wie dit ookal was, ek moes hom seker gevra het om dit neer te skryf, want hier is dit, aan die binnekant van ’n dagboek wat ek twee weke later begin hou het, geskryf – nou ietwat toiingrig en flenterig, maar met die ou Oostenrykse spelling ongeskonde. Ek het gedink dat daar iets talismanies aan die versreëls verbonde was.
Leb, waiss nit wie lang,
Und stürb, waiss nit wann
Muess fahren, waiss nit wohin
Mich wundert, das ich so frelich hin.
~
Vertaal deur Hendrik Jansen uit Patrick Leigh Fermor se Engelse vertaling:
Lewe, weet nie vir hoe lank,
En sterf, weet nie wanneer,
Moet vertrek, weet nie waarheen,
Heel verwonderd, dat ek so vrolik is.
~
Skrywer se voetnota: “Laat berig! Ek het so pas ontdek dat die kasteel Schloss Tratzberg heet. Dit is naby Jenbach, dit bestaan nog, en is nie baie ver van Innsbruck af nie.”
Vir ’n Lang Oomblik, Het Die Oorlog Nie Bestaan Nie
Uit A Time of Gifts
deur Patrick Leigh Fermor
Die meeste van die Latynse bydraes [dit wat Fermor voorgedra het terwyl hy op die ouderdom van agtien deur Europa geloop het] was so voorspelbaar soos die res: Gedeeltes uit Virgilius, grootliks maar nie in die geheel nie, opgeneem en onthou deur die uitskryf van reëls op skool: Dit het gouer gegaan as mens dit uit jou kop uit geleer het. Niemand het skynbaar omgegee wie dit geskryf het nie, solank dit net sesvoetige verse was. Vir ’n ruk het ek Lukanis se Pharsalia gebruik, want dit het gelyk of dit net die vlotheid gehad het wat nodig was vir die taak. Gou egter het ek teruggekeer na Virgilius, tereg oortuig dat dit op die lange duur beter sou wees: Die gedeeltes wat ek die meeste besoek het, was die tweede en sesde boeke van die Aeneïde, met besoekies aan die Georgica en Ekloge. Die ander belangrikste Romeine was Catullus en Horatius: Catullus – ’n dosyn kort gedigte en gedeeltes van die Attis – want die jeug is geneig (ten minste was dit so in my geval) om hulself te identifiseer met hom wanneer hulle kwaad voel, alleen is, misverstaan word of smoorverlief is, rampspoed gehad het of gekul was in liefde. Ek het Horatius moontlik vereer vir die teenoorgestelde rede; en ’n aantal odes van buite geleer en ’n paar van hulle in lomp Engelse verse vertaal. Bo en behalwe hulle ander sjarme, was hulle onfeilbaar in die verandering van mens se gemoedstemming.
Een van Horatius se Odes – I. ix Ad Thaliarchum – het ’n paar jaar later onder vreemde omstandighede tot my redding gekom. Die gevare van oorlog het my tussen die kranse en rotse van die besette Kreta laat beland saam met ’n krygsbende Kretaanse guerrillastryders. En by ons was ’n Duitse generaal wat ons gevangene was, nadat ons hom drie dae tevore in ’n hinderlaag gelok en ontvoer het, die berge in. Die Duitse garnisoen van die eiland was warm op ons hakke, maar gelukkig tydelik op ’n verkeerde koers. Dit was ’n tyd van angs en gevaar; en vir ons gevangene, moeitevol, veeleisend en ellendig. Gedurende ’n verposing in die agtervolging, het ons tussen die rotse wakker geword juis toe daar ’n briljante oggend oor die kruin van die berg Ida aangebreek het. Vir die afgelope twee dae het ons moeisaam daaroor geswoeg, deur sneeu en reën. Terwyl hy oor die vallei uitgekyk het na die vlammende kruin van die berg, het die generaal gemompel:
Vides ut alta stet nive candidum
Soracte …
Dit was een van dié wat ek geken het! Ek het aangegaan waar hy opgehou het:
... nec jam sustineant onus
Silvae laborantes, geluque
Flumina constiterint acuto,
en so aan, regdeur die oorblywende vyf stansas tot aan die einde. Die generaal se blou oë het van die bergkruin af weggedraai na myne toe – en na ek klaar was, na ’n lang stilte, het hy gesê: “Ach so, Herr Major!” Dit was baie vreemd. Asof, vir ’n lang oomblik, die oorlog nie meer bestaan het nie. Beide van ons het jare gelede by dieselfde fontein ons dors geles; en vir die res van die tyd wat ons saam was, was dinge anders tussen ons.
~
In Fermor se lewensbeskrywing, Patrick Leigh Fermor – An Adventure, deur Artemis Cooper, is sy vertaling van Horatius se Ode 1.9, Aan Thaliarchus, ingesluit as ’n kort byvoegsel. Dit is in Desember 1930 in Fermor se skooltydskrif, The Cantuarian, gepubliseer toe hy vyftien jaar oud was. Hy is deur sy huisvader (in ’n skoolrapport) beskryf as ’n “gevaarlike mengsel van gekunsteldheid en roekeloosheid”. Dit was nie lank daarna nie dat Fermor uit sy skool geskors is.
Fermor se jeugdige vertaling van Horatius se Ode, Ad Thaliarchum, lui as volg:
Aanskou Soracte se magtige kruin bedek deur sneeu so rein
En binnekort sal die swaarbelaaide wit bome onbewus wees
Van die vinnigvloeiende riviere van ys wat ophou loop.
Gooi nog, O Thaliarchus, gooi nog van die gawe houtstompe op die vuur!
Bring van die aangesetselde, spinnerakgeweefde vierjarige ou wyn in die Sabynse kruik!
So sal ons die geniepsige winterkoue verdryf!
Sorgloos, die gode sal wel na alle ander sake omsien.
Die woeste winde op die kolkende waters sal gestuit word, en
Ongesteurd in hul rus die sipres en esboom.
Moenie vra wat die dag van more mag oplewer
Maar beskou dit wat die dae vir jou inhou, as ’n seën.
Versmaai nie die liefde nie, jongman, en die genot van dans.
Terwyl die verlepte ouderdom verafgeleë is, besoek die natuur weer en weer,
Die grasperke, geliefde skuilplekkies en besige lanings.
En teen die afgesproke tyd, in die aand miskien, word saggies van liefde gefluister.
Soete laggeluidjies verklap haar wegkruiplek.
In haar beskermende skuiling word die liefdespand teruggehou
Terwyl haar vinger halfhartig nee-weier-waai.
’n Indruk van Tydlose en Gloedvolle Weense Sjarme
Uit A Time of Gifts
deur Patrick Leigh Fermor
Met my wakker word een oggend, besef ek dat dit die 3de Maart was. Dit was onmoontlik om te glo dat ek reeds drie weke in Wene was. Die dae het verbygevlieg en hulself terselfdertyd in ’n leeftyd in die kleine gespin, en my tydelik in ’n Wener verander. (Anders as stilhouplekke in die somer, skenk ’n verblyf in die winter ’n soort van ereburgerskap.) Daar is nie juis ’n verklaring vir hierdie langsame verstryking van dae in die dorpe op hierdie reis nie; daar selde is. Ek het baie verskillende soorte mense ontmoet, etes in ’n hele aantal gasvrye huise genuttig, maar bowenal, het ek baie gesien. Lateraan, toe ek weer oor hierdie tydperk in Wene gelees het, is ek getref deur die neerslagtigheid wat blykbaar die skrywers so sterk beïndruk het. Die huidige politieke onsekerheid het minder daarmee te doen gehad as die kwynende voorspoed van die ou keiserlike stad. Hierdie skrywers het die dorp beter as ek geken, en hulle moes reg gewees het; daar was nogal oomblikke wat ek hulle weemoed gedeel het. Maar my indruk van die tydlose en gloedvolle sjarme is seker die gevolg van ’n algehele betrokkenheid in die verlede tesame met vreugdevolle pret. My gewete het my so ietwat gepla dat ek so lank daar oorgestaan het; ek het vriende gemaak, en om te vertrek sou ’n ontworteling wees. Vasbeslote om die volgende dag die pad te vat, het ek my goed en klerasie wat orals rondgelê het bymekaar begin maak.
Wat was die naam van die dorp op daardie voorlaaste oggend, en waar was dit? Wes van Wene, en verseker lê dit hoër, maar al die ander besonderhede is vergete. Dit was Saterdag; almal was vry; ons het in twee motorkarre gery en by ’n herberg wat langs ’n beukeboomwoud geleë was, feesgevier. Toe, getintel van die glüwein en Himbeergeist, het ons met moeite geloop, heel vrolik, en met die sneeu amper tot by ons knieë, weer af, in ’n lang woudrit. Ons het halt geroep in wolke van ons eie asem en vandaar noordooswaarts gekyk, regoor Wene na Czechoslovakia waar die fyn lyn van die Klein Carpathiaanse-bergreeks te siene was. En toe met dat die son besig was om te sak, het ons in ’n spookagtige woud op ’n bergmeertjie afgekom waar die takkies van die jong boompies wat vol ryp was, gelyk het soos wit varings, twee dimensioneel en bros. Die water was vasgeys, solied soos ’n ysbaan. Die yskeëls wat ons van die bome afgebreek het, het ons oor die oppervlakte van die dammetjie gegooi en dit het met ’n onheilspellende trillende klank geglybons na waar die skaduwees bymekaargekom het met ’n weerklank wat ’n halwe minuut geneem het om weg te raak. Dit was donker toe ons terug bestuur het, al pratende en singende met die vooruitsig van ’n genotvolle laaste aand wat op ons gewag het. Hoe anders het dit gevoel as toe ek eers hier aangehom het.
Miskien as gevolg van my gedagtes wat in beslag geneem was, het die gesprek die wending na Karel V se oupa, die eerste Maximiliaan, geneem. Die laaste van die ridders, soos na hom verwys is, half landskneg, en, tot jy met meer aandag na Dürer se skildery gekyk het, ook so half van ’n kaartspelende monarg. Iemand het beskryf hoe hy af en toe geneig was om van die sake van die keiserryk te ontvlug na ’n kasteel in die Tiroolse of Styriaanse woude. Hy het nie belang gestel in roers en kruisboë nie en gewapen met slegs ’n lang spies, het hy dae lank jagtogte onderneem op soek na takbokke en wildevarke. Dit was gedurende een van dié wegbreekvakansies dat hy ’n kwatryn geskryf het, en dit met kryt of lamproet teen die muur van die kasteel se kelder uitgekrap het. Die verteller het gesê dat dit nog steeds daar was.
Wie was dit wat ons dié dinge vertel het? … Ek het vergeet, net soos ek die plek waarvandaan ons gekom het en die naam van die kasteel, vergeet het. Wie dit ookal was, ek moes hom seker gevra het om dit neer te skryf, want hier is dit, aan die binnekant van ’n dagboek wat ek twee weke later begin hou het, geskryf – nou ietwat toiingrig en flenterig, maar met die ou Oostenrykse spelling ongeskonde. Ek het gedink dat daar iets talismanies aan die versreëls verbonde was.
Leb, waiss nit wie lang,
Und stürb, waiss nit wann
Muess fahren, waiss nit wohin
Mich wundert, das ich so frelich hin.
~
Vertaal deur Hendrik Jansen uit Patrick Leigh Fermor se Engelse vertaling:
Lewe, weet nie vir hoe lank,
En sterf, weet nie wanneer,
Moet vertrek, weet nie waarheen,
Heel verwonderd, dat ek so vrolik is.
~
Skrywer se voetnota: “Laat berig! Ek het so pas ontdek dat die kasteel Schloss Tratzberg heet. Dit is naby Jenbach, dit bestaan nog, en is nie baie ver van Innsbruck af nie.”
St. Petersburg
Uit Die groot Boere-ontsnapping
deur Willie Steyn
[Bekendgestel by die Franschhoek Literêre Fees op 16 Mei 2015]
Ons reis deur ’n buitengewone plat landstreek en deur lang afstande van digbegroeide bosse. Dit is winter, en vreemd vir ons wat in sonnige Suid-Afrika grootgeword het, om alles so oortrek van sneeu te sien.
Die oggend van die dag ná ons uit Feodosia vertrek het, arriver ons by ’n plek met die naam van Vilna, ’n pragtige stad. Hier is ’n besondere groot klomp mense wat gekom het om te sien hoe ons lyk.
Die groot platform is stampvol en die polisie moet vir ons ’n weg baan. Van die stasie af loop ons na ’n verversingsaal, en die skare volg ons sodat die saal binne ’n oogwink vol is. Al die openbare aandag, hoe goed ookal bedoeld, word nou vervelig en ons is bly toe die eienaar binnnekom en die skare beveel om uit te gaan, sodat net ons vyf en ons drie Russiese vriende agterbly. Ons sit by ’n lang tafel, maar ná ’n rukkie, en ná daar seker toestemming van die eienaar verkry is, kom ’n aantal dames van verskillende ouderdomme by een van die deure in. Party staan ’n rukkie stil om ons aan te staar, en dan loop hulle weer by ’n ander deur uit ná hulle vir ons gewuif en vriendelik met “adieu” gegroet het.
Ná middagete deel die offisiere ons mee dat ons verder alleen na St. Petersburg sal moet gaan, aangesien hulle opdrag gekry het om na ’n ander plek met die naam van Sivolki, te vertrek.
Nou moet ons beplan hoe om sonder paspoorte in St. Petersburg te kom. Weereens reël ons offisier-vriende dit vir ons op ’n militêre manier. Ons moet gaan, vermom as rekrute vir die leër, en so word ons deur ’n rekrute-offisier voorsien van ’n dokument vir daardie doel. Vervolgens word ons geklee in Russiese boereklere. Dit bestaan uit ’n wit oorjas wat tot op die knieë hang, gemaak van skaapvelle met die wol aan die binnekant. Verder kry ons Astrakan-Russiese pette, dik handskoene wat van ’n soort vilt gemaak is, en ’n paar hoë skoene wat gemaak is van dieselfde materiaal, maar saamgepers. En só aangetrek ry ons per spoor na St. Petersburg.
Op Sondag toe ons uit die trein klim, kom ’n polisieman na ons toe en sê in Russies: “Paspoorte asseblief.” Ons haal die dokumente uit wat die rekrute-offisier ons gegee het. Hy bekyk dit en gee dit terug met ’n “dankie” en stap verder aan. Ons is vooraf ingelig presies oor wat sal gebeur, en daarom het ons ’n paar Russiese woorde van buite geleer.
Ons is bewus daarvan dat ons in St. Petersburg gou in aanraking sal kom met bekende Boerevriende en ander mense wat ons goedgesind sal wees, en van wie ons hulp kan verwag. Ons het reeds ’n uitnodiging van die plaaslike Nederduits-Gereformeerde predikant ontvang. Ds. Gillot het ons per telegraaf uitgenooi toe ons nog in Feodosia was.
Van die stasie af loop ons na die sleë wat in rye by alle groot stasies as huurrytuie staan. Ons vra om na ds. Gillot geneem te word. Sy adres is op ’n visitekaartjie geskryf wat ons aan die koetsier toon. Ons vat die pad en ná ons omtrent ’n kwartier gery het, hou ons voor die huis van ds. Gillot stil. Hy verwelkom ons hartlik toe hy ons by die deur van sy pragtige huis ontmoet. Ons word op ons gemak gestel, en weldra geniet ons middagete.
Later stuur die eerwaarde sy koster saam met ons om vir ons kamers te huur by die hotel Dogma. Volgens die Russiese wette egter, kan die hoteleienaar ons nie akkommodeer nie alvorens hy ons paspoorte gesien het. Die koster neem die boodskap terug na ds. Gillot, terwyl ons by die hotel wag. Hy is ná ’n rukkie terug met ’n brief van ds. Gillot, waarna alles uitgestryk word, en ons besonder gerieflike kamers uitgewys word.
Ná die kerkdiens wat ons dié Sondag bywoon, bring ons die res van die middag in ds. Gillot se geselskap deur. Hy praat vloeiend Hollands en ons vertel hom alles van die oorlog in Suid-Afrika en ons ontvlugting.
Die Russies-Hollandse Ambulans wat uitstekende bystand aan ons verleen het aan die begin van die oorlog, is hoofsaaklik deur hierdie welmenende man tot stand gebring. Ek het hierdie ambulans persoonlik dikwels in die veld gesien, en dit het hom natuurlik groot genoegdoening verskaf om alles daarvan te hoor.
Later word ons voorgestel aan meneer en mevrou Palovtschoff. Hy is ’n vooraanstaande en gesiene man in die Russiese ryk, aangesien hy op niks minder nie as die geheime raad van sy majesteit, die tsaar, dien.
Mevrou Palovtschoff weer, is die sekretaresse van die ambulanskomitee, en in dié hoedanigheid doen sy ’n enorme hoeveelheid werk met die insameling van geld en die organisasie van basaars vir die Russies-Hollandse Ambulans. Sy skenk aan elkeen van ons ’n album wat tot voordeel van die fonds gemaak en verkoop word. Die belangwekkende boek wat een van my min aandenkings van ons moeitevolle reis is, is steeds in my besit. Dit verdien gemeld te word dat president Steyn ’n goue borsspeld met die Vrystaatse wapen daarop aan mevrou Palovtschoff geskenk het, uit waardering van haar dienste.
Propaganda – 'n Pittige Een
Uit Abducting A General
deur Patrick Leigh Fermor
Patrick Leigh Fermor, ’n Britse offisier wat gedurende die Tweede Wêreldoorlog in bevel was van die ondergrondse operasies in Kreta, het op 23 Junie 1942 in die geheim op die suidkus van die eiland aan wal gegaan.
Duitse en Italiaanse troepe was in beheer, en Fermor se taak was om die Kretaanse vryheidsvegters te organiseer, inligting in te win en op verskeie maniere die vyand te dwarsboom en te ondermyn.
Hy het in die berge en in grotte geskuil, en soms vermom as ’n plaaslike Kretaan, kon Fermor, onder die vyand se neuse, hoogs effektief as ’n ondergrondse guerrilla funksioneer. Sy daaglikse lewe was uiters gevaarlik, waaghalsig en riskant, en hy het selfs ’n Duitse generaal ontvoer en aan die Britse SOE (Special Operations Executive), waarvan hy lid was, in Kaïro uitgelewer.
Van tyd tot tyd het Fermor haastig op ’n drafstap verslae aan die SOE geskryf om hulle op hoogte te hou van sy aktieweteite. Hy het geskryf van hoe weerstand aangespoor is, hoe sabotasie gepleeg is, en hoe daar te werk gegaan is om die vyand geestelik te ondermyn.
Sy verslag van 27 April 1943 handel oor die vyand se kragdadigheid, plaaslike guerrilla politiek, die versameling van geheime inligting en sy gebruik van propaganda. Wat propaganda betref, sê hy:
“Omsigtig geplaasde bekendmakings wat doelbewus deur Hunne opgespoor sou word, van denkbeeldige guerrillaleiers soos Swart Dimitri, waarin sy volgelinge vertel word om op ’n sekere plek te vergader – presies waar ons eintlik die Hunne wil hê.”
Hy gee ’n voorbeeld van sulke propaganda:
“Hier is ’n pittige een:
DUITSERS!
Julle is nou al vir twee jaar op ons eiland, en julle heerskappy is die swartste klad op julle reeds besoedelde geskiedenis. Julle het bewys gelewer dat julle onbevoeg is om oorweeg te word as ’n beskaafde ras, oneindig erger as die Turke, wat edelmoedige vyande en eerbare manne was.
Julle het bewys gelewer dat julle barbare is, en as sulkes sal teen julle opgetree word.
Maar nog nie.
Waarheen julle ook al gaan, word julle deur Kretaanse oë gevolg. Ons hou julle elke beweging dop. Wanneer julle eet en wanneer julle drink, wanneer julle wakker word en wanneer julle gaan lê, ons is daar om julle dop te hou.
Onthou!
Die lang Kretaanse mes maak geen geluid nie wanneer hy tussen die skouerblaaie inslaan.
Julle tyd raak min. Die uur van vergelding kom nader.
Dis baie naby.
Swart Dimitri
Archegos van Sentrale Kreta”
Soos al die boeke waaruit ons stories ontleen, beveel ons Abducting A General deur Patrick Leigh Fermor heelhartiglik aan. Dit is huidiglik by alle goeie Suid-Afrikaanse boekwinkels verkrygbaar.
Familie Aangeleenthede
Uit No Outspan
deur Deneys Reitz
My pa het in 1870 teruggekeer Kaap toe na hy as advokaat gekwalifiseer het. Voor hy egter gevestig geraak het, was hy ’n diamantdelwer, het hy ’n Kaapse parlementariër geword, en met ’n beeldskone Noorweegse meisie getrou. Daarna het hy as advokaat gepraktiseer, en in 1875 is hy die posisie as die eerste hoofregter van die jong Vrystaatse republiek, wat toe ’n hooggeregshof van sy eie daargestel het, aangebied. Hy het dit aanvaar.
Hy en my Noorweegse moeder het toe met ’n ossewa die trek na hulle nuwe tuiste, wat hulle amper drie maande geneem het, onderneem. En so het dit gebeur dat ek en my broers gebore en grootgeword het in Bloemfontein, die hoofstad van die Vrystaat. Daar was vyf van ons, twee ouer en twee jonger as ek, en ons het ’n sorglose Tom Sawyer-soort van lewe gevoer. Daar was geen kraanwater, spoorweë, telefone of elektriese ligte nie, en motors, vliegtuie en die radio was iets ongehoords. Ons het ’n klomp Basoeto-ponies op stal gehad en die wye wêreld om ons heen het gewemel van die wild. Ons kon na hartelus jag, visvang en perdry.
Sir John Brand was die president van die republiek. Met sy afsterwe in 1889 is my pa in sy posisie verkies, en vir ons seuns het die lewe nog interessanter geword.
Die bestuur van die land het ’n eenvoudige gedragslyn gevolg. Wanneer my pa sy uitvoerende raad byeen wou roep, het hy vir my en my broers op ons perde gestuur om die lede van die kabinet op hulle verafgeleë plase te gaan ontbied. Met hulle aankoms het hulle by ons oorgebly tot na die beraadslagings. Daarna het hulle vertrek soos hulle gekom het.
Soms moes my pa op lang besoeke deur die distrikte gaan, en ons het hom, waar hy in sy staatskoets gery het, op ons perde vergesel. Daar was sonder uitsondering ’n afdeling berede artilleriste wat hom geleide gedoen het. Ons het ewe trots saam met die skutters gery, en die antieke Krupp-voorlaaier wat hulle saam met hulle geneem het, het ons as’t ware beskou as behorende aan die familie. In die kontrei het die kommando’s saamgetrek om my pa te ontmoet, en ons het op die dak van die koets gesit en die perderuiters in hulle plaasklere wat verby gegaloppeer het, dopgehou soos hulle loskruitskote met hulle Martinis afgetrek het met die verbyry. Aan die einde van hierdie parades moes die president langs die ry afloop om met almal hande te skud. Op een van die geleenthede was daar ’n humoristiese voorval wat die familie steeds onthou.
Dit was my pa se gewoonte om, soos hy langs die ry burgers afgeloop het, aan elkeen te sê: “Goeie dag, goeie dag, hoe gaan dit?” En die stereotipe antwoord het gevolg: “Baie goed, dankie mnr. President,” waarop hy gesê het: “Ek is bly, ek is bly.” En so het hy dan aanbeweeg na die volgende man toe. Maar op ’n slag het hy ’n ou grysaard gevra hoe dit met hom gegaan het, en die ou man antwoord toe: “Meneer, my vrou is laasnag oorlede,” waarop my pa outomaties gesê het: “Ek is bly, ek is bly,” en aanbeweeg sonder om te besef watter kletterende blaps hy gemaak het.
En so het ons aangename jeugjare gemaklik verbygegaan. Maar hierdie idilliese omstandighede was te goed om aan te hou. Stormwolke was besig om op te bou sonder dat ons daarvan bewus was. Bo in die noorde van Transvaal was daar toenemende wrywing tussen die ouer Boere-gemeenskap en die nuwe aankomelinge wat die land binnegestroom het met die ontdekking van die goudvelde. In die Vrystaat het ons tot op daardie stadium vriendelik verkeer met die Britte. Maar die rampspoedige Jameson-Inval in 1896 het alles oornag verander. Waar welwillendheid voorheen geheers het, het dit toe plek gemaak vir agterdog en wantroue. Ek en my broers was te jonk om dit te besef, maar die Jameson-Inval was ’n voorloper van die oorlog waarin ons diep betrokke sou raak, en wat ons klein wêreldjie geheel en al aan skerwe sou laat spat.
