’n Finale Gebed
Uit Commando – Van Perde en Manne
deur Deneys Reitz
’n Week tevore het ’n kolonianer met die naam van Lemuel Colaine daar aangekom met ’n storie dat die Engelse hom onder ’n valse aanklag van verraad in ’n tronk in Clanwilliam gestop het. Hy het vertel dat hy een nag oor ’n muur ontsnap het en na hulle toe gekom het om in weerwraak, wapens teen hulle, die Engelse, op te neem. Hulle het sy storie geglo en hom ’n geweer gegee, en hy het by die kommando aangesluit.
Colaine was egter ’n betaalde Britse spioen en, na hy sy inligting ingesamel het, het hy verdwyn. Daar was nie veel aandag gegee aan sy afwesigheid nie, aangesien die manne gedurig weggegaan het op besoeke aan plase, of om by vriende wat by poste ver weg gestasioneer was, te gaan kuier. Die mense het maar gedink dat hy dieselfde gedoen het. Daar het egter ’n wrede ontnugtering op hulle gewag toe ’n Engelse perdekommando, met Colaine heel vooraan, skielik met oggendskemer op hulle toegeslaan het. Sewentien manskappe het gesterf of het wonde opgedoen, asook my jong vriend Michael du Preez.
Die aanval was so geheel en al onverwags dat die troepe deur die kamp gejaag en hulle swaarde kon gebruik het. Hulle het veilig die ander kant bereik voor ons manne tot verhaal gekom het. Almal was woedend oor Colaine se verraad en het gehoop dat hy eendag in hulle hande sou val. Nemesis, die godin van wraaknemende geregtigheid, het later aan hulle kant kom staan.
~
Toe ons deur die kamers geloop het met omgegooide stoele ens., soos daar in die geveg handgemeen geraak was, het ons ’n man in burgerklere onder die boog van die vuurmaakplek in die kombuis sien wegkruip. Ek het gedink dit was die eienaar van die plaas wat nog nie oor sy skrik van die gebeure gekom het nie. Toe ek Wyndell se aandag daarop gevestig het, het hy uitgeroep: “Goeie God, dis Colaine!” Ek het nie Colaine geken nie, maar Wyndell het hom by die huis uitgesleep en aan die manne buite geskree om te kom kyk wie daar was. Spoedig het daar dosyne dreigende en swetsende manne om die verpeste verraaier gestaan.
Hy was ’n man van omtrent vyf en veertig wat soos ’n tipiese agterveldse Boer daar uitgesien het, met ’n lang baard en ferweelbroek. Hy was taamlik moedig, want toe die manne hom woedend verseker oor wat die noodlot definitief vir hom ingehou het, het hy net sy skouers opgehaal en geen teken van vrees gewys nie. Kommandant Bouwer het daar aangekom terwyl ons so om hom gestaan het. Hy het twee manne beveel om oor hom wag te staan totdat generaal Smuts in kennis gestel is.
~
Toe ek by die woonhuis by Aties aangekom het, was generaal Smuts in die eetkamer besig om met die eienaar, Isaac van Zijl, te gesels. Sy vrou en dogters was ook daar. Nie lank daarna nie is die spioen Colaine deur die wagte daar ingelei. Hulle wou weet wat hulle met die prisonier moes doen. Generaal Smuts het voorheen die verhaal van Colaine se verraad gehoor en, nadat hy by die wagte seker gemaak het van Colaine se identiteit, het hy hom ter dood veroordeel sonder enige verdere formaliteit. Die generaal het aan die wagte gesê: “Vat hom uit en skiet hom!” Toe het Colaine se moed hom begewe. Hy het op sy knieë geval en om genade gesmeek terwyl die vrouens in trane die kamer uitgevlug het. Generaal Smuts het sy opdrag herhaal, maar terwyl die veroordeelde man die kamer uitgelei is, het ds. Kriel binnegekom en toestemming gevra om vir die armsalige sondaar se siel te gaan bid. Colaine is na die klein smidswinkeltjie agter die woonhuis geneem en, toe ek ’n rukkie later gaan kyk het, het ek hom en die predikant langs ’n ploegstert diep in gebed, gesien.
Andries de Wet van ons staf is aangesê om ’n vuurpeloton bymekaar te kry. Omdat hy nie van dié taak gehou het nie, het hy my gevra om saam met hom te gaan. Ons het ’n paar plaas-bediendes gestuur om ’n graf weg van die huis af (om die huismense se gevoelens te respekteer), te grawe. Drie manne wat in die tuin afgesaal het, is aangesê om hulle gewere te gaan haal en ons het toe na die smidswinkel se deur toe gestap. Ons het ds. Kriel se oog gevang en De Wet het met sy vinger na die prisonier gewys. Die predikant het die knielende man se skouer aangeraak en gesê: “Broer, wees ’n man, jou tyd het aangebreek.”
Colaine het die nuus kalm aangehoor, opgestaan, die dominee se hand geskud, die wagte gegroet, en gesê dat hy gereed was. Ons het hom uitgelei na waar hulle besig was om sy graf te grawe. Terwyl ons daarheen gestap het, het hy met ons gepraat. Hy het gesê dat hy geweet het dat hy verdien het om te sterf, maar hy was ’n arm man en het bloedgeld aanvaar om sy vrou en kinders aan die lewe te hou.
Die plaas-bediendes het net die graf klaar gegrawe toe ons daar aangekom het. Die armsalige man het doodsbleek geword toe hy die vlak graf gesien het. Miskien het hy nog gehoop op genade tot hy die graf gesien het. Selfs toe het hy tyd probeer wen deur ons te versoek om vir ds. Kriel te laat kom om ’n finale gebed te doen. Hy het na my toe gedraai en gevra dat ek generaal Smuts moet gaan haal. Ons het egter gevoel hoe gouer dit verby was, hoe beter. De Wet het hom geblinddoek en hom aan die koppenent van die graf laat staan.
Toe hy besef het dit die einde was, het Colaine sy hande in die lug opgesteek en in ’n lae stem die Onse Vader gebid terwyl die peleton hulself in posisie gekry het. Op die laaste “Amen” het hulle geskiet. Met ’n stuiptrekkende ruk het hy agteroor die graf ingestort. Die verskrikte knegte het hom gou met grond toegegooi.
Plenty Afraid
by Deneys Reitz
Early in the year 1900 I was serving with the republican forces in Natal. I took part in the siege of Ladysmith and in the Tugela battles, and when we were at last pushed back, we stood on the defensive on the Biggarsbergen, licking our wounds.
During the lull, I obtained home leave for a few days, and travelled up by rail to Pretoria.
Pretoria is only thirty-five miles from Johannesburg and, as I had never been to the Golden City, my father and I took the train one morning, and ran across. The place seemed deserted, the streets were empty, and doors and windows were boarded.
We walked about for most of the day and then, towards evening, there came a diversion. Suddenly, just as the street lights came on, a terrific explosion rent the air and a huge column of smoke shot a mile high into the sky, where it stood towering like a great mushroom. On all sides we heard the crash of falling masonry and broken glass, and men and women, previously invisible, poured into the streets, making for the scene of the catastrophe. From their shouts we gathered that the government ammunition plant had blown up, and we followed in their wake. Soon we reached a large block of buildings fiercely ablaze; shells and cartridges were detonating, sending spurts of green and yellow flames in all directions.
Some thirty dead men lay in a row on the pavement, and wounded were being carried off. It was a grim scene and it is still a vivid memory, for I was a boy at the time, of an age when things make a lasting impression.
My father and I helped where we could, and late that night we returned to Pretoria. Next morning there was intense anger when an official bulletin was issued, stating that the disaster was the work of a British spy who, it was said, had connected a live wire from the municipal power station in such a manner that, when the town lights were turned on, the factory was set off.
Up through the intervening years I had nursed a grievance over this, for I thought it a dastardly trick.
Now I had fresh light shed on the subject. I had occasion to visit a town in the Eastern Transvaal on legal business, and here I met a man named Begbie. In the course of the conversation, he told me that in 1895 he had erected an iron foundry in Johannesburg, and that he had built up a flourishing concern.
When the Anglo-Boer War broke out, however, President Kruger requisitioned his foundry and, with the help of Netherlands railway engineers, the place was turned into a munition work. Begbie was allowed to remain in the Transvaal, but he was forbidden access to his property; however, he managed to get his Zulu servant, Tom, engaged as a Bossboy, with instructions to report to his master from time to time, as to the treatment the machinery and buildings were receiving.
The Europeans employed in making munitions were mostly Italian artisans, many of whom had flocked to the Rand on the discovery of gold.
A few days before the explosion, Tom had come to Begbie with a troubled look. ‘Baas,’ he had said, ‘old Tom is very much afraid. Them Italian people smoke cigarettes all the time, all the time; and they throw the stompies all over the place. Baas, sometime soon everything will go bang – I’m plenty afraid.’
Begbie allayed his fears and told him to return to duty, and Tom went off mumbling and shaking his head. The plant went up within the week, and poor old Tom went up too.
Begbie said he had not the slightest doubt that this is how the accident happened, and I believe his explanation is correct.
Ekke, Hy Isse Dood van die Bang
Uit No Outspan
deur Deneys Reitz
Vroeg in die jaar 1900 het ek saam met die republikeinse magte in Natal diens gedoen. Ek het aan die beleg van Ladysmith en die Tugela-veldslae deelgeneem, maar ons moes uiteindelik terugval en onsself verdedig. En op dié manier het ons onsself in die Biggarsberge bevind, besig om ons wonde te lek.
Gedurende die verposing het ek verlof gekry om vir ’n paar dae huis toe te gaan, en het ek per trein Pretoria toe gery.
Pretoria is slegs vyf en dertig myl van Johannesburg af, en omdat ek nog nooit in die Goudstad was nie, het ek en my pa een oggend per trein daarnatoe gery. Die plek het verlate gelyk, die strate was leeg en die deure en vensters was met planke toegespyker.
Die grootste gedeelte van die dag het ons al besigtigend rondgestap en toe, teen die aand se kant, het daar ’n voorval opgeduik. Skielik, toe die straatligte aangekom het, was daar ’n geweldige ontploffing en ’n reuse kolom rook het ’n myl hoog die lug in opgeskiet en soos ’n groot sampioen uitgetoring. Oral om ons was daar die geluide van vallende bakstene, boumateriaal en gebreekte vensters, en mans en vrouens wat ons voorheen glad nie opgemerk het nie, was in die strate op pad na die toneel van die katastrofe. Uit hulle uitroepe, kon ons aflei dat die regering se ammunisie-aanleg ontplof het. Ons was kort op hulle hakke en gou was ons by ’n groot gebou wat in ligte laaie gestaan het; granate en patrone het ontplof en strale groen en geel vlamme het in alle rigtings die lug in opgeskiet.
Op die sypaadjie het daar ’n ry van omtrent dertig lyke van mans gelê en mense het gewondes weggedra. Dit was ’n afgryslike toneel wat nog helder in my geheue is omdat ek daardie dae nog maar net ’n seun was, ’n ouderdom waar sulke gebeurtenisse ’n blywende indruk maak.
Ek en my pa het gehelp waar ons kon, en daardie aand laat eers teruggekeer Pretoria toe. Die volgende oggend het daar ’n groot woede losgebars toe ’n amptelike boeletien uitgereik is wat aangedui het dat die ramp die werk van ’n Britse spioen was. Daar is gesê dat hy ’n elektriese draad van die munisipale kragstasie af op so ’n manier gekonnekteer het, dat die oomblik toe die dorp se ligte aangeskakel is, die fabriek ontplof het.
Deur die daaropvolgende jare het ek hieroor ’n wrok gedra, want ek het gedink dat dit ’n gemene lafhartige daad was.
Nou egter het daar iets nuuts aan die lig gekom. ’n Geleentheid het hom voorgedoen om ’n dorp in die Oos-Transvaal in verband met regsake te besoek, en daar het ek ’n man met die naam Begbie ontmoet. So in ons gesels het hy my vertel dat hy in 1895 ’n ystersmeltery in Johannesburg opgerig het, en dat dit ’n florerende onderneming geword het.
Toe die Anglo Boere-oorlog uitgebreek het, het president Kruger sy smeltery gekommandeer, en met behulp van Nederlandse spoorweg-ingenieurs het hy die plek in ’n wapenfabriek omskep. Begbie is toegelaat om in Transvaal woonagtig te bly, maar hy was nie toegelaat om die eiendom te besoek nie. Hy het egter daarin geslaag om sy Zoeloe-bediende, Tom, as ’n voorman aangestel te kry, en dié het opdrag gekry om van tyd tot tyd aan sy vorige werkgewer verslag te lewer oor hoe die masjinerie en die geboue daar uitgesien het.
Die Europeërs wat in diens geneem is om ammunisie te vervaardig, was meestal Italiaanse vakmanne, van wie baie na die Rand gestroom het met die ontdekking van goud.
’n Paar dae voor die ontploffing het Tom met ’n bekommerde gesig na Begbie toe gekom. Hy het gesê: “Baas, ou Tom is banja bang. Daai Taljanners rook die sigrets die hele dag lank, banja, en hulle gooi die stompies oral by die plek. Baas, anderdag jy sal net die boem hoor – ekke, hy isse dood van die bang.”
Begbie het sy vrese besweer en hom aangesê om na sy werk toe terug te keer, waarop Tom al kopskuddend en mompelend daar weg is. Binne ’n week daarna het die fabriek ontplof – Arme ou Tom was ook ’n slagoffer.
Begbie het gesê dat daar by hom nie die minste twyfel bestaan het nie, dat dit was hoe die ongeluk plaasgevind het, en ek glo sy verduideliking is in die kol.
The 1922 Johannesburg Uprising
From No Outspan
by Deneys Reitz
It began with a dispute on a colliery, the workers of which laid down their tools. The strike spread to the Reef and the position became aggravated, as the original leaders were superseded by extremists, who called a general strike – and they resorted to violence.
At the head of the disturbance were Fisher and Spendriff, two Australian communists, and the outbreak assumed alarming proportions. The rank and file of the workers were mainly young Afrikaners from the country districts, brave and reckless, and traditionally prepared to settle their quarrels with a rifle.
Revolutionary commandos sprang up overnight, and as many of the insurgents had relatives and friends in the rural areas, there was a danger that the conflagration might result in nationwide civil war.
In Johannesburg and along the Reef, anarchy reigned. A workers’ republic was declared; dissident rebel forces captured the outlying suburbs and townships; police were shot on sight; and their barracks and stations were besieged and bombed, while incendiarism and street-fighting were the order of the day. Johannesburg was completely surrounded, and our government troops held the inner ring of the city with great difficulty.
As the youngest member of the Cabinet, I bore less responsibility than the others, but it was a trying time.
With Johannesburg and the gold mines practically in the hands of the insurgents, General Smuts proclaimed martial law. Fifty thousand mounted burghers were called up, and he made a dramatic dash through the rebel lines into Johannesburg. He was fired on at close range, but he got safely through, and took command in person.
He attacked them the next day with infantry and guns, and he surrounded their stronghold at Fordsburg with his horsemen. After causing leaflets to be dropped from aeroplanes warning the women and children to evacuate the town, the government commandos closed in under cover of gunfire, and Fordsburg was taken. As our men entered, Fisher and Spendiff shot themselves, and the rising collapsed.
It had been an expensive affair. More than seven hundred people had been killed, and there was heavy material damage. Politically, the effects were disastrous. Our opponents blamed us for having acted too harshly, and our supporters blamed us for not having acted quickly enough, so we were ground between the upper and the nether millstone.
Then, to add to our troubles, came the trial of a number of the ringleaders. They were not prosecuted for high treason, but for the cold-blooded murder of civilians.
As always, a reaction set in. Thousands may lie unremembered on the field of battle, but the public blenches at executions. When five of the worst offenders were sentenced to death, mass meetings were called, petitions were signed, and reprieves were demanded. But we decided to hang these men. They had committed atrocious murders, not in the heat of action, but by deliberately killing non-combatants.
I think we did the right thing in the circumstances, but we paid the penalty that befalls those who do the right thing in a democracy. The revolution cost us heavily in prestige, and the executions in the Pretoria gaol cost us even more.
The hanging of a man named Taffy Long did us the most harm. He was a soldier with a good war record, who had served at Gallippoli and was decorated for courage. Every soldier in the Union clamoured for his release, and Prince Arthur of Connaught (our Governor-General) at first refused to sign the death warrant. Still, he had been found guilty of a brutal murder, and we felt that the better the soldier he had been, the less justification there was for his conduct.
I regretted his fate, although in Cabinet I had voted for his death. He was a brave man. The evening before he was to die, he asked for something to read, and he was given a Bible. He looked at the sacred volume, read its title, and sent it spinning through the open door of his cell into the passage beyond, saying: ‘Bible! Bible be damned! Bring me one of Nat Gould’s novels.’
He went to his doom the next morning singing the Red Flag.
Die 1922 Johannesburgse Opstand
Uit No Outspan
deur Deneys Reitz
Dit het begin met ’n dispuut by ’n steenkoolmyn waar die werkers daar opgehou werk het. Die staking het uitgebrei na die Rand toe, en die situasie het vererger met die oorspronklike leiers wat toe vervang is deur ekstremiste wat ’n algemene staking uitgeroep het en hulle toevlug tot geweld geneem het.
Aan die hoof van die oproer was Fisher en Spendriff, twee Australiese kommuniste, en die opstand het onrusbarende proporsies aangeneem. Die gewone lede van die werkers was jong Afrikaners van die plattelandse distrikte, dapper en roekeloos en volgens tradisie reg om argumente met ’n geweer reg te stel.
Rewolusionêre kommando’s het oornag te voorskyn gekom en omdat baie van die oproermakers familie en vriende in die plattelandse gebiede gehad het, was daar die gevaar dat dié brandpunt op ’n nasionale burgeroorlog kon uitloop.
In Johannesburg en die goudmyne het anargie geheers. ’n Werkersrepubliek was uitgeroep; andersdenkende rebelle het die buitegebiede en woonbuurtes oorgeneem. Daar is met die eerste oogopslag op die polisie geskiet, en hulle barakke en stasies is beleër en gebombardeer terwyl brandstigting en straatgevegte aan die orde van die dag was. Johannesburg was geheel en al omring en ons regeringstroepe het met moeite daarin geslaag om die binnesirkel van die stad te behou.
As die jongste lid van die kabinet het ek minder verantwoordelikhede gedra as die ander, maar dit was ’n uitputtende tyd.
Met Johannesburg en die goudmyne feitlik in die hande van die oproermakers, het generaal Smuts krygswet afgekondig. Vyftigduisend berede burgers is opgeroep en hy het ’n dramatiese stormloop deur die rebelle se linies na Johannesburg uitgevoer. Op kort afstand is daar op hom gevuur, maar hy het veilig deurgebars en persoonlik bevel oorgeneem in Johannesburg.
Hy het hulle die volgende dag met voetsoldate en kanonne aangeval en hulle bastion by Fordsburg met perderuiters omring. Na strooibiljette uit vliegtuie te laat val is waarin vroue en kinders gewaarsku is om die dorp te verlaat, het die regeringskommando’s onder dekking van geweervuur Fordsburg ingeneem. Terwyl ons manne binnegedring het, het Fisher en Spendriff hulself geskiet en die opstand het in duie gestort.
Dit was ’n duur affêre. Meer as sewehonderd mense het gesterf en daar was grootskaalse materiële skade. Polities was die gevolge rampspoedig. Ons opponente het ons beskuldig dat ons te hardhandig opgetree het, en ons ondersteuners weer het ons geblameer dat ons nie vroegtydig genoeg opgetree het nie, en so was ons tussen die hamer en die aambeeld vasgevang.
En toe om ons probleme te vererger, het die verhoor van ’n klomp van die belhamels gevolg. Hulle was nie vervolg vir hoogverraad nie, maar wel vir koelbloedige moord op burgerlikes.
Soos gewoonlik het daar ’n reaksie gevolg. Daar is duisende wat vergete lê op slagvelde, maar die publiek deins terug van teregstellings. Toe vyf van die ergste oortreders die doodstraf gekry het, is massa vergaderings uitgeroep, petisies is onderteken en daar is aangedring op begenadiging. Maar ons het besluit die manne moet hang. Hulle het wreedaardige moorde gepleeg, nie in die hitte van die aksie nie, maar deur nie-strydendes doelbewus dood te maak.
Ek dink ons het onder die omstandighede die regte ding gedoen, maar ons moes boet vir dit wat daardie mense, wat die regte ding in ’n demokrasie doen, wedervaar. Die rewolusie het ons aansien erg skade aangedoen en die voltrekking van die doodsvonnis in die Pretoriase tronk het ons selfs meer gekos.
’n Man genaamd Taffy Long wat opgehang is, het ons die meeste benadeel. Hy was ’n soldaat met ’n goeie oorlogsrekord. Hy het by Gallipoli diens gedoen en het ’n dekorasie ontvang vir dapperheid. Elke teruggekeerde soldaat in die Unie het luid geprotesteer vir sy ontslag en prins Arthur van Connaught (ons goewerneur-generaal) het aanvanklik geweier om die magtiging vir die doodstraf te onderteken. Nogtans is hy skuldig bevind op ’n wreedaardige moord, en ons het gevoel, hoe beter hy was as ’n soldaat, hoe minder regverdiging was daar vir sy optrede.
Ek het sy lot betreur hoewel ek in die kabinet vir sy dood gestem het. Hy was ’n dapper man. Die aand voor sy doodstraf voltrek sou word, het hy gevra vir iets om te lees en ’n Bybel is vir hom gegee. Hy het na die heilige boek gekyk, die titel gelees, en dit toe al tollende by die oop deur van sy sel uitgegooi in die gang na buite. Hy het gesê: “Bybel, die Bybel verdomp, bring my een van Nat Gould se romans.” Die volgende oggend het hy die ewigheid ingegaan al singende aan die “Red Flag”.
Bewolkte Aande
Uit “Starlight on the Veld” in Mafeking Road
deur Herman Charles Bosman
Toe die hout hoog op die vure gepak is, het Jan Ockerse weer gesê dat dit ’n snaakse aand was, en weer eens oor die sterre begin praat.
“Schalk, wat dink jy doen matrose op die see,” het hy gevra, “as hulle verdwaal het en nie weet waarheen nie, en as daar geen ander skepe om hulle is wat hulle kan vra nie?”
“Hulle het alles op ’n stukkie papier geskryf met ’n klomp rooi en blou daarop,” het ek geantwoord. “En daar is swart strepe wat jou die pad wys van Kaapstad af na St Helena toe. En as die skip sink, is daar syfers om jou te wys hoeveel myle diep hy in die see kan afsak. Ek het gedurende die Anglo-Boereoorlog St Helena toe gegaan.
“Op ’n skip kan jy net soos op ’n ossewa lewe. Behalwe natuurlik dat ’n skip nie so gerieflik is nie. En dit is verder om te gaan tussen uitspanplekke.”
“Ek het êrens gehoor dat matrose na die sterre kyk om te sien waarheen om te gaan,” het Jan Ockerse gesê. Ek wonder watse soort mense my sulke dinge wil vertel.”
Hy het vir ’n rukkie daar stilswygend gelê en opkyk na die sterre terwyl hy gedink het.
“Ek onthou hoe ek een aand op Annie Steyn se stoep gestaan het en met haar oor die sterre gepraat het,” het Jan Ockerse later gesê. “As gevolg van die droogte was ek op die punt om met die beeste Limpopo toe te trek. Ek het aan Annie gesê dat ek weg sou wees tot die reëns weer gekom het. Ek het haar vertel dat, elke aand terwyl ek weg was, sy na ’n sekere ster moes kyk en aan my moes dink. Ek het haar gewys watter ster. Daardie drie sterre daar wat in ’n reguit ry naby mekaar lê. Sy moes my onthou wanneer sy na die middelste een sou kyk, het ek gesê.
“Maar Annie het verduidelik dat Willem Mostert, wat ’n week vantevore na die Limpopo toe getrek het, reeds die middelste ster vir haar gekies het om hom te onthou.
“O ek sien, het ek gesê, dan sal die boonste een reg wees.
“Maar Annie het gesê dat daardie een reeds aan Stoffel Brink behoort.
“Aan die einde het ek ingestem dat sy my deur die onderste ster kon onthou.
“Annie was nog besig om te sê dat sy elke aand na die onderste van die drie sterre sou kyk en aan my sou dink, toe haar pa, wat klaarblyklik agter die deur gestaan het, op die stoep uitgekom en gesê het: ‘Wat van bewolkte aande?’ Hy’t dit op ’n manier gesê wat hy gedink het ’n heel slim ding was om te sê.”
“En wat het toe gebeur?” het ek Jan Ockerse gevra.
“Annie was baie vies,” het hy geantwoord. “Sy het haar pa vertel dat hy altyd dinge bederf. Sy het hom vertel dat hy glad nie snaaks was nie, regtigwaar, veral omdat ek die derde jongkêrel was aan wie hy dieselfde ding gesê het. Sy het gesê dat dit nie saakgemaak het hoe geklik ’n jongman mog wees nie, maar dat haar pa nie die reg gehad het om sulke grappe in sy teenwoordigheid te maak nie.
“Dit was gaaf om te hoor op watter manier Annie vir my opgekom het. Hoe ook al, wat daarna gebeur het, was ’n lang storie.
“Ek het Willem Mostert en Stoffel Brink by die Limpopo raakgeloop. En vir ’n hele aantal maande het ons bymekaargebly. Vir ’n vreemdeling moes dit ’n buitengewone gesig gewees het om elke aand drie jong mans om ’n kampvuur te kon sien sit en opkyk na die sterre.
“Ná ’n ruk het ons goeie vriende geword, en toe die reëns gekom het, het ons drie teruggetrek Marico toe. En ek het toe uitgevind dat Annie se pa reg was. Ek bedoel aangaande die bewolkte aande.
“Aan my is later gesê dat dit juis só ’n soort van ’n nag was dat Annie met ’n bywoner weggeloop het Johannesburg toe. Hy het daar werk op die myne gaan soek.”
Jan Ockerse het gesug en teruggekeer na sy gedinkery.
So terwyl ons besig was om te praat en te slaap, het die meeste van die nagtelike ure verbygeglip. Ons het net een vuur aan die brand gehou, en ek en Jan Ockerse het beurte geneem om dit met hout te stook.
Dit word baie koud net voor die dag breek, en ons altwee het gebewe van die koue.
“In elk geval,” het Jan Ockerse ná ’n rukkie gesê, “nou weet jy hoekom ek geïnteresseerd is in die sterre. Ek was ’n jongman toe hierdie dinge plaasgevind het. En ek het baie min mense hiervan vertel. So sewentien sou ek sê. Die ander wou nie luister nie.
“Maar altyd op ’n helder aand, wanneer ek daardie drie sterre in ’n ry sien, kyk ek vir ’n lang ruk na die onderste ster; en die manier waarop dit skyn, lyk vir my na iets baie vriendeliks. Dit lyk na my ster, en sy lig is anders as die lig van die ander sterre …”
Cloudy Nights
From ‘Starlight on the Veld’ in Mafeking Road
by Herman Charles Bosman
When the fires were piled high with wood, Jan Ockerse again said that it was a funny night, and once more started talking about the stars.
‘What do you think sailors do at sea, Schalk,’ he said, ‘if they don’t know the way and there aren’t any other ships around from which they can ask?’
‘They’ve got it all written down on a piece of paper with a lot of red and blue on it,’ I answered. ‘And there are black lines that show you the way from Cape Town to St Helena. And figures to tell you how many miles down the ship will go if it sinks. I went to St Helena during the Anglo-Boer War.
‘You can live in a ship just like an ox-waggon. Only, a ship isn’t so comfortable, of course. And it’s further between outspans.’
‘I heard, somewhere, that sailors find their way by the stars,’ Jan Ockerse said. ‘I wonder what people want to tell me things like that for.’
He lay silent for a while, looking up at the stars, and thinking.
‘I remember one night when I stood on Annie Steyn’s stoep, and spoke to her about the stars,’ Jan Ockerse said later. ‘I was going to trek with the cattle to the Limpopo because of the drought. I told Annie that I would be away until the rains came, and I told her that every night when I was gone, she had to look at a certain star and think of me. I showed her which star. Those three stars there, that are close together in a straight line. She had to remember me by the middle one, I said.
‘But Annie explained that Willem Mostert, who had trekked to the Limpopo about a week before, had already picked that middle star for her to remember him by.
‘So I said, all right, the top star would do.
‘But Annie said that one already belonged to Stoffel Brink.
‘In the end I agreed that she could remember me by the bottom star, and Annie was still saying that she would look at the lowest one of those three stars every night and think of me, when her father, who seemed to have been listening behind the door, came onto the stoep and said: “What about cloudy nights?” in what he supposed was a clever sort of way.’
‘What happened then?’ I asked Jan Ockerse.
‘Annie was very annoyed,’ he replied. ‘She told her father that he was always spoiling things. She told him that he wasn’t a bit funny, really, especially as I was the third young man to whom he had said the same thing. She said that no matter how foolish a young man might be, her father had no right to make jokes like that in front of him.
‘It was good to hear the way Annie stood up for me. Anyway, what followed was a long story.
‘I came across Willem Mostert and Stoffel Brink by the Limpopo. And we remained together there for several months. It must have been an unusual sight for a stranger to see three young men sitting around the campfire, every night, looking up at the stars.
‘We got friendly, after a while, and when the rains came the three of us trekked back to the Marico. And I found, then, that Annie’s father had been right. About the cloudy nights, I mean.
‘For I understood that it was on just such a sort of night that Annie had run off to Johannesburg with a bywoner who was going to look for work on the mines.’
Jan Ockerse sighed, and returned to his thinking.
But with all the time that we had spent in talking and sleeping, most of the night had slipped away. We kept only one fire going now, and Jan Ockerse and I took turns in putting on the wood.
It gets very cold just before dawn, and we were both shivering.
‘Anyway,’ Jan Ockerse said after a while, ‘now you know why I am interested in stars. I was a young man when this happened. And I have told very few people about it. About seventeen people, I should say. The others wouldn’t listen.
‘But always, on a clear night, when I see those bright stars in a row, I look for a long time at the lowest star, and there seems to be something very friendly about the way it shines. It seems to be my star, and its light is different from the light of the other stars …’
