Ekke, Hy Isse Dood van die Bang
Uit No Outspan
deur Deneys Reitz
Vroeg in die jaar 1900 het ek saam met die republikeinse magte in Natal diens gedoen. Ek het aan die beleg van Ladysmith en die Tugela-veldslae deelgeneem, maar ons moes uiteindelik terugval en onsself verdedig. En op dié manier het ons onsself in die Biggarsberge bevind, besig om ons wonde te lek.
Gedurende die verposing het ek verlof gekry om vir ’n paar dae huis toe te gaan, en het ek per trein Pretoria toe gery.
Pretoria is slegs vyf en dertig myl van Johannesburg af, en omdat ek nog nooit in die Goudstad was nie, het ek en my pa een oggend per trein daarnatoe gery. Die plek het verlate gelyk, die strate was leeg en die deure en vensters was met planke toegespyker.
Die grootste gedeelte van die dag het ons al besigtigend rondgestap en toe, teen die aand se kant, het daar ’n voorval opgeduik. Skielik, toe die straatligte aangekom het, was daar ’n geweldige ontploffing en ’n reuse kolom rook het ’n myl hoog die lug in opgeskiet en soos ’n groot sampioen uitgetoring. Oral om ons was daar die geluide van vallende bakstene, boumateriaal en gebreekte vensters, en mans en vrouens wat ons voorheen glad nie opgemerk het nie, was in die strate op pad na die toneel van die katastrofe. Uit hulle uitroepe, kon ons aflei dat die regering se ammunisie-aanleg ontplof het. Ons was kort op hulle hakke en gou was ons by ’n groot gebou wat in ligte laaie gestaan het; granate en patrone het ontplof en strale groen en geel vlamme het in alle rigtings die lug in opgeskiet.
Op die sypaadjie het daar ’n ry van omtrent dertig lyke van mans gelê en mense het gewondes weggedra. Dit was ’n afgryslike toneel wat nog helder in my geheue is omdat ek daardie dae nog maar net ’n seun was, ’n ouderdom waar sulke gebeurtenisse ’n blywende indruk maak.
Ek en my pa het gehelp waar ons kon, en daardie aand laat eers teruggekeer Pretoria toe. Die volgende oggend het daar ’n groot woede losgebars toe ’n amptelike boeletien uitgereik is wat aangedui het dat die ramp die werk van ’n Britse spioen was. Daar is gesê dat hy ’n elektriese draad van die munisipale kragstasie af op so ’n manier gekonnekteer het, dat die oomblik toe die dorp se ligte aangeskakel is, die fabriek ontplof het.
Deur die daaropvolgende jare het ek hieroor ’n wrok gedra, want ek het gedink dat dit ’n gemene lafhartige daad was.
Nou egter het daar iets nuuts aan die lig gekom. ’n Geleentheid het hom voorgedoen om ’n dorp in die Oos-Transvaal in verband met regsake te besoek, en daar het ek ’n man met die naam Begbie ontmoet. So in ons gesels het hy my vertel dat hy in 1895 ’n ystersmeltery in Johannesburg opgerig het, en dat dit ’n florerende onderneming geword het.
Toe die Anglo Boere-oorlog uitgebreek het, het president Kruger sy smeltery gekommandeer, en met behulp van Nederlandse spoorweg-ingenieurs het hy die plek in ’n wapenfabriek omskep. Begbie is toegelaat om in Transvaal woonagtig te bly, maar hy was nie toegelaat om die eiendom te besoek nie. Hy het egter daarin geslaag om sy Zoeloe-bediende, Tom, as ’n voorman aangestel te kry, en dié het opdrag gekry om van tyd tot tyd aan sy vorige werkgewer verslag te lewer oor hoe die masjinerie en die geboue daar uitgesien het.
Die Europeërs wat in diens geneem is om ammunisie te vervaardig, was meestal Italiaanse vakmanne, van wie baie na die Rand gestroom het met die ontdekking van goud.
’n Paar dae voor die ontploffing het Tom met ’n bekommerde gesig na Begbie toe gekom. Hy het gesê: “Baas, ou Tom is banja bang. Daai Taljanners rook die sigrets die hele dag lank, banja, en hulle gooi die stompies oral by die plek. Baas, anderdag jy sal net die boem hoor – ekke, hy isse dood van die bang.”
Begbie het sy vrese besweer en hom aangesê om na sy werk toe terug te keer, waarop Tom al kopskuddend en mompelend daar weg is. Binne ’n week daarna het die fabriek ontplof – Arme ou Tom was ook ’n slagoffer.
Begbie het gesê dat daar by hom nie die minste twyfel bestaan het nie, dat dit was hoe die ongeluk plaasgevind het, en ek glo sy verduideliking is in die kol.
Next →
← Previous
