Too Much Like The Real Thing
From ‘Toys in the Shop Window’
In Selected Stories
by Herman Charles Bosman
‘You ought to see David Policansky’s store,’ the lorry driver’s assistant said. ‘My, but it does look lovely. All done up for Christmas. It’s worth going all the way to Bekkersdal, just to see it. And the toys in the window – you’ve no idea.’
Thereupon, speaking earnestly to him because this was no time for foolishness, Gysbert van Tonder said to the lorry driver’s assistant that he hoped he hadn’t been talking about the toys at every Bushveld farmhouse and post office that the lorry had stopped at, on the way north from Bekkersdal. Because if he had, why, the children would make their parents’ lives impossible, between now and Christmas. He himself had several children of school-going age, Gysbert van Tonder said. So he knew.
The lorry driver’s assistant looked embarrassed.
‘Well, I did talk a little,’ he admitted. ‘But I didn’t say too much, I don’t think. Except maybe at Post-bag Laatgevonden. Yes, now I come to think of it, I did, perhaps, say one or two things I shouldn’t have, at Post-bag Laatgevonden. You see, the driver had trouble with a sparking plug there, and so, in between handing the driver a spanner or a file, I might have said a few things more than I should have done.’
~
The lorry driver’s assistant was in the middle of telling us about something else that Policansky was arranging to have in the toy department of his store, for Christmas, when the lorry driver called through the door, asking whether the assistant thought they could waste all day at a third-rate Dwarsberge post office, where the coffee they got was nearly all roasted kremetart root?
By the time Jurie Steyn had walked around, from behind his counter, to the front door, the lorry was already driving off, so that most of the long and suitable reply that Jurie Steyn gave was lost on the driver.
Before that, with his foot on the clutch, the lorry driver had been able to explain that his main grievance wasn’t the coffee, which he was not by law compelled to drink. But he did have to handle Jurie Steyn’s mailbag, the lorry driver said. And although he was pressing down the accelerator at the time, we could still hear what it was that the lorry driver took exception to about Jurie Steyn’s mailbag.
~
By the time Jurie Steyn had finished talking to the driver, the lorry was already halfway through the poort.
‘What do you think of that for cheek?’ Jurie Steyn asked of us, on his way back to the counter. ‘He’s just a paid servant of the Government, and he talks to me like I’m a Mtosa. I mean, he’s no different from me, that lorry driver isn’t. I mean, I am, after all, the postmaster for this part of the Dwarsberge. I also get paid to serve the public. And that lorry driver talks to me just like I talk to any Mtosa that comes in here to buy stamps.’
We felt that it was a pity that this unhappy note should have crept into what had, until then, been quite a pleasant summer afternoon’s talk. What made it all the more regrettable, we felt, was that it was only another few weeks to Christmas. The way Jurie Steyn and the lorry driver had spoken to each other did not fit in with the friendly spirit of Christmas, we felt. Nor did it fit in, either, with the even more friendly spirit that there should be at New Year.
‘And did you hear what he said about my mailbag?’ Jurie Steyn demanded, indignantly. We confessed that we had. Indeed, we would have had to have been more deaf than Oupa Bekker to miss any of the lorry driver’s remarks about the mailbag. Even though the engine of his lorry was running at the time, the driver had spoken so clearly that we could hear every word he said. And what had made what he said even more distinct was that kind of hurt tone in his voice. When a lorry driver talks like he’s injured, you can hear him a long way off.
‘But what about my fowls?’ Jurie Steyn burst out. ‘That’s what I can’t get over. When he spoke about the mailbag that my fowls had … had been on.’
Jurie Steyn was expressing it, well, more politely that the lorry driver had done, we thought.
‘And he said he had to handle that mailbag,’ Jurie Steyn continued.
Several of us spluttered, then, remembering the way in which the lorry driver had said that.
‘And he declared that my fowls were a lot of speckled, mongrel, dispirited Hottentot hoenders,’ Jurie Steyn finished up, ‘with sickly hanging-down combs. Well, that got me all right. There isn’t a hen or a rooster on my farm that isn’t a pure-bred Buff Orpington. Look at that hen pecking there, next to At Naudé’s foot, now. Would you call it a speckled …’
Words failed Jurie Steyn, and he stopped talking.
~
It was then that Chris Welman remembered what the lorry driver’s assistant had been saying, just before the lorry driver shouted at him to get a move on. And it was as though the cloud, that had come over us, had suddenly lifted.
For David Policansky had said that he was going to get a Father Christmas at his store again, this year. He said he had to have a Father Christmas. The toy trade was no good without a Father Christmas with a red cap and overcoat and white whiskers, shaking hands with the children in the toy department, Policansky said. We laughed, and said we would have thought that the toy trade was no good with a Father Christmas. We also said we hoped, for his own sake, that this year Policansky wouldn’t get old Doors Perske to be Father Christmas again, as he had done last year.
We went on discussing last year’s Father Christmas at Policansky’s store for quite a long time.
As far as looks went, Doors Perske should have made a very good Santa Claus. He was fat, and he had a red face. The circumstance of his face being, on some occasions, more red than on others would, as likely as not, escape the innocent observation of childhood.
But where Doors Perske went wrong was in his being, essentially, an odd-job man. For years he had contrived to exist in the small town of Bekkersdal by getting a contract to erect a sty, or to chop wood, or to dig a well. And that was how he had learnt to sub.
So, when he was Santa Claus in Policansky’s store, Doors Perske would, every so often, go and get a small advance against his pay from the bookkeeper. After a bit, the sight of Santa Claus entering the local public bar, for a quick one, no longer excited comment. The bartender no longer thought it funny to ask if he had come down the chimney. And no scoffing customer asked, any more, whether he could go and hold Doors Perske’s reindeer.
In Policansky’s store, too, everything was, at first, all right. If, in shaking hands with Doors Perske, a small child detected his beery breath, the small child would not think much of it. Since he had a father – or, maybe, a stepfather – of his own, the small child would not see anything incongruous in Father Christmas having had a few.
One day Doors Perske’s wife had come charging into the toy department, swearing at Father Christmas and loudly accusing him of subbing on his wages, on the sly. And Doors Perske had called his wife an old – and had ungraciously clouted her one on the ear before bundling her out of the store. But even that incident had not had a disillusioning effect on the minds of David Policansky’s juvenile clientele.
For the altercation had taken place at a counter where there were prams and dolls’ houses and little crockery sets, and the children thronging that part of the shop were familiar with domestic scenes of the sort they had just witnessed. All they thought was that Father Christmas had just had a fight with Mother Christmas.
~
It was the day before Christmas Eve that Doors Perske got the sack. He had just come back from the bar, again. And the first thing he did was to stumble over the shilling dips. Then, to save himself, he grabbed at an assortment of glassware stacked halfway up to the ceiling. This was foolish – as he realised the next moment. The glassware offered him no sort of purchase at all. All that happened was that the whole shop shook when it fell. The next thing that went was the counter with the toy soldiers. And there wasn’t anything martial in the way the little leaden soldiers – no longer in their neat toy rows – were scattered about, lying in heaps, with pieces broken off them. It looked too much like the real thing. Grim, it looked.
When Policansky came rushing in, it was to find Doors Perske sitting in the wash-tub, with a teddy bear in his arms. His red cap had come off, and his Father Christmas beard was halfway round his neck. And from the position of his beard, the children in the shop knew he wasn’t Father Christmas, but just a dressed-up drunk.
‘I couldn’t get a proper grip on those glasses,’ Doors Perske explained. ‘That’s how I fell.’
Policansky got a proper grip on Santa Claus, all right. And he ran him out of his shop, and when he got to the pavement, he kicked Father Christmas, and told him not to come back again.
‘Go on, there isn’t any Father Christmas,’ Doors Perske jeered, suddenly recovering himself when he got to the corner. ‘It’s just a lie that you make up for kids.’
David Policansky’s face twisted into a half-smile.
‘I wish I could believe you,’ he said, surveying the wreckage of his shop through the door. ‘I wish I could believe there wasn’t a Father Christmas.’
Te Veel Soos Die Ware Ding
Uit ‘Toys in the Shop Window’
In Selected Stories
deur Herman Charles Bosman
“Jy behoort David Policansky se winkel te sien,” het die lorriedrywer se assistent gesê. “Onse, maar dit lyk te pragtig. Alles versier vir Kersfees. Dis die moeite werd om die hele end na Bekkersdal toe te reis net om dit te gaan sien. En die speelgoed in die vensters – jy’t geen idee nie.”
Daarna het Gysbert van Tonder ernstig met hom gepraat, want dit was nie tyd vir ginnegaap nie. Gysbert van Tonder het vir die lorriedrywer se assistent gesê dat hy gehoop het dat hy nie by elke Bosveldplaashuis en poskantoor waar die lorrie op die pad noord van Bekkersdal af stilgehou het, oor die speelgoed gepraat het nie. Want as hy dit gedoen het, ai tog – die kinders sou hulle ouers se lewens tussen nou en Kersfees onmoontlik maak. Hyself het ’n hele klomp kinders van skoolgaande ouderdom, het Gysbert van Tonder gesê. Hy het dus geweet.
Die lorriedrywer se assistent het verleë gelyk.
“Wel, ek het so ’n bietjie gepraat,” het hy erken. “Maar ek het nie te veel gesê nie, ek dink nie so nie. Behalwe miskien by Possak-Laatgevonden. Ja, nou dat ek daaroor dink, het ek, miskien, een of twee goed by Possak-Laatgevonden gesê wat ek nie moes gesê het nie. Jy sien, die drywer het daar moeilikheid met die vonkprop gehad, en so, tussenin, terwyl ek hom ’n spanner of ’n vyl aangegee het, kon ek dalk iets meer gesê het as wat ek moes.”
~
Die lorriedrywer se assistent was net besig om ons te vertel van iets anders wat Policansky in die speelgoeddepartement van sy winkel gereël het om vir Kersfees te hê, toe die lorriedrywer by die deur sy stem laat hoor en gevra het of die assistent gedink het hulle kon die hele dag by ’n derdegraadse Dwarsberge-poskantoor mors, waar die koffie wat hulle gekry het amper alles net geroosterde kremetartwortel was?
Teen die tyd wat Jurie Steyn van agter die toonbank omgeloop het voordeur toe, was die lorrie reeds besig om weg te ry, sodat die meeste van die lang gepaste antwoord wat Jurie Steyn hom toegevoeg het, nie vir die drywer te hore was nie.
Maar net voor dit, met sy voet op die koppelaar, was dit moontlik vir die lorriedrywer om te verduidelik dat sy grootste beswaar nie die koffie was wat hy nie deur die wet verplig was om te drink nie. Hy moes Jurie Steyn se possak hanteer, het die lorriedrywer gesê, en hoewel hy reeds teen daardie tyd die versneller getrap het, kon ons nog hoor wat dit was met Jurie Steyn se possak waarteen die lorriedrywer beswaar aangeteken het.
~
Teen die tyd wat Jurie Steyn klaar met die drywer gepraat het, was die lorrie reeds halfweg deur die poort.
“Wat dink julle van sulke parmantigheid?” het Jurie Steyn ons gevra, terwyl hy terug na agter die toonbank toe geloop het. “Hy is maar net ’n werknemer van die regering, en hy praat met my asof ek ’n Mtosa is. Ek sê jou, hy’s niks beter as ek nie – nie daardie lorriedrywer nie. Wat ek wil sê is dit – ek is op die ou end die posmeester vir hierdie deel van die Dwarsberge. Ek word ook betaal om die publiek te dien. En daardie lorriedrywer praat met my net soos ek met enige ou Mtosa praat wat hierheen kom om seëls te koop.”
Ons het gevoel dat dit ’n jammerte was dat hierdie ongelukkige noot ingekruip het in wat, tot nou toe, nogal ’n aangename somersmiddag se geselsery was. Wat dit nog meer betreurenswaardig gemaak het, so het ons gevoel, was dat dit nog net ’n paar weke voor Kersfees was. Die manier wat Jurie Steyn en die lorriedrywer met mekaar gepraat het, het nie ingepas by die vriendelike Kersfeesatmosfeer nie, het ons gevoel. En dit het ook nie ingepas by die nog vriendeliker atmosfeer wat daar met Nuwejaar moet wees nie.
“En het julle gehoor wat hy te sê gehad het oor my possak?” het Jurie Steyn verontwaardig op aangedring. Ons het toegegee dat ons wel gehoor het. Ons sou inderdaad dower as Oupa Bekker moes gewees het om enigiets wat die drywer oor die possak te sê gehad het, nie te hore gekom het nie. Hoewel die lorrie se enjin toe aan die gang was, het die drywer so duidelik gepraat dat ons elke woord wat hy gesê het, kon hoor. En wat hy gesê het nog duideliker gemaak het, was daardie soort van gekrenkte toon in sy stem. Wanneer die lorriedrywer praat asof hy beseer is, kan mens hom van ’n afstand af hoor.
“Maar wat van my hoenders?” het Jurie Steyn ontplof. “Dit is waaroor ek nie kan kom nie. Toe hy gepraat het oor die possak wat my hoenders ... waarop my hoenders gesit het.”
Jurie Steyn het dit mooi beskryf, wel, beleefder as wat die lorriedrywer dit gedoen het, het ons gedink.
“En hy het gesê dat hy die possak moes hanteer,” het Jurie Steyn aangegaan.
’n Hele paar van ons het toe so bietjie geproes-lag toe ons onthou het hoe die lorriedrywer dit gesê het.
“En hy het uitgeroep dat my hoenders net ’n klomp bont, baster, mistrootige Hottentothoenders is,” het Jurie Steyn aan die einde gesê, “met sieklike hangende kamme. Wel, dit het my sommer baie kwaad gemaak. Daar is nie ’n hen of ’n haan op my plaas wat nie ’n opregte Buff Orpington is nie. Kyk net na daardie hen wat daar loop en pik, nou daar langs At Naudé se voet. Sou jy dit ’n bont ...”
Jurie Steyn het te kort geskiet aan woorde, en hy het opgehou met praat.
~
Dit was toe dat Chris Welman onthou het wat die lorriedrywer se assistent gesê het, net voordat die lorriedrywer op hom geskree het om homself te roer. En dit was asof die wolk, wat ons bedek het, skielik weggetrek het. Want David Policansky het gesê dat hy hierdie jaar weer ’n Kersvader vir sy winkel gaan kry. Hy het gesê dat hy net eenvoudig ’n Kersvader moes hê. Sonder ’n Kersvader met ’n rooi mus en ’n oorjas en wit wangbaarde, wat met al die kinders in die speelgoedafdeling hande skud, was die speelgoedmark nie goed nie. Ons het gelag en gesê dat ons gedink het dat die speelgoedmark nie goed was met ’n Kersvader nie. Ons het ook gesê dat ons vir sy onthalwe hoop dat Policansky nie weer hierdie jaar vir ou Doors Perske as Kersvader sou kry soos hy die vorige jaar gedoen het nie.
Ons het nogal vir ’n lang ruk verlede jaar se Kersvader in Policansky se winkel bespreek.
As mens kyk hoe hy gelyk het, behoort Doors Perske ’n baie goeie Santa Claus uitgemaak het. Hy was vet, en het ’n rooi gesig gehad. Die feit dat sy gesig op sekere geleenthede rooier was as op ander tye, het waarskynlik die onskuldige waarneming van die kinders ontwyk.
Maar waar Doors Perske ’n fout gemaak het, was dat hy wesentlik ’n man vir peuselwerkies was. Jare lank het hy dit reggekry om in die klein dorpie met die naam van Bekkersdal ’n bestaan te kon maak deur ’n kontrak te kon kry om ’n varkhok te bou, of om hout te kap, of om ’n put te grawe. En dit was hoe hy geleer het hoe om ’n voorskot te kry.
Terwyl hy dus ’n Santa Claus in Policansky se winkel was, het Doors Perske so elke nou en dan, ’n klein voorskotjie op sy betaling by die boekhouer gaan vra. Waar gesien kon word hoe Santa Claus die openbare kroeg binnegegaan het vir ’n vinnige snapsie, het na ’n ruk nie eers meer kommentaar gaande gemaak nie. Die kroegman het nie meer gedink dat dit snaaks was om te vra of hy by die skoorsteen afgeklim het nie. En daar was nie meer ’n spottende klant wat gevra het of hy Doors Perske se takbokke kon gaan vashou nie.
In Policasky se winkel was alles ook aanvanklik heeltemal reg. As ’n kind met Doors Perske hande geskud het en sy bierasem geruik het, sou die kind nie veel daarvan gedink het nie. Aangesien hy ’n pa – of, miskien, ’n stiefpa – van sy eie gehad het, sou die kind niks teenstrydig daarin gesien het dat Kersvader ’n dop of twee in gehad het nie. Eendag het Doors Perske se vrou by die speelgoedafdeling ingestorm gekom al skellende op Kersvader en hom hardop daarvan beskuldig het dat hy agteraf voorskotte op sy betaling gekry het. En Doors Perske het sy vrou ’n ou – genoem, en hy het haar heel onbeskoft ’n oorveeg gegee voordat hy haar uit die winkel geboender het. Maar selfs daardie insident het geen ontnugterende gevolge op die gemoedere van David Policansky se jeugdige klante gehad nie.
Want die onderonsie het by ’n toonbank waar daar kinderwaentjies en pophuise en klein breekgoedstelletjies was, plaasgevind, en die kinders wat om daardie deel van die winkel saamgedrom het, was gewoond aan huishoudelike tonele van dié soort wat hulle so pas aanskou het. Al wat hulle gedink het, was dat Kersvader so pas ’n bakleiery met Kersmoeder gehad het.
~
Dit was die dag voor Oukersdag dat Doors Perske in die pad gesteek is. Hy het net weer van die kroeg af teruggekeer. En die eerste ding wat hy gedoen het, was om oor die “shilling dips” te struikel. Toe, om sy ewewig te behou, het hy gegryp na ’n verskeidenheid glasware wat tot halfpad na die plafon toe opgestapel was. Dit was dom – soos hy die volgende oomblik besef het. Die glasware het hom absoluut geen vashouplek gebied nie. Al wat gebeur het, was dat die hele winkel geskud het van die slag toe dit geval het. Wat hierna gevolg het, was die toonbank met die speelgoedsoldaatjies. En daar was niks militêrs wat die loodsoldaatjies betref het nie – glad nie meer in hulle netjiese speelgoedrye nie. Hulle het in hope rondgelê, met stukke van hulle afgebreek. Dit het te veel soos die ware ding gelyk. Afgryslik, dis hoe dit gelyk het.
Toe Policansky ingehardloop gekom het, het hy Doors Perske in ’n wasbalie met ’n teddiebeer in sy arms sien sit. Sy rooi mus het afgeval, en sy Kersvaderbaard was halfpad om sy nek. En waar sy baard toe gesit het, het die kinders in die winkel laat weet dat hy nie Kersvader was nie, maar sommer net ’n aangetrekte ou dronklap.
“Ek kon nie ’n mooi vasvatplek aan daardie glase kry nie,” het Doors Perske verduidelik. “Dis hoekom ek geval het.”
Policansky het egter ’n goeie vasvatplek aan Santa Claus gekry, en hy het hom by die winkel uitgesmyt. Op die sypaadjie het hy vir Kersvader ’n skop gegee en hom vertel om nie weer terug te kom nie.
“Gaan maar aan, daar is nie ’n Kersvader nie,” het Doors Perske gekoggel toe hy op die hoek skielik weer tot verhaal gekom het. “Dis net ’n leuen waarmee jy die kinders mislei.”
David Policansky se gesig het so ’n verwronge halwe glimlag gekry.
“Ek wens ek kon jou glo,” het hy gesê, terwyl hy deur die deuropening die wrakstukke in sy winkel gadegeslaan het. “Ek wens ek kon glo dat daar nie ’n Kersvader was nie.”
Like An Orang-Outang, Even
From ‘Reminiscences’
In A Cask of Jerepigo
by Herman Charles Bosman
I was engaged, for a couple of days last week, in going through old files of newspapers and magazines, making a collection of stories I had written over the past fifteen years.
In re-reading some of the Marico Bushveld stories I had written as long ago as the early years of the 1930s, I was surprised to find how intimate was my knowledge of life on the South African farm. I was also astonished at the extent of my familiarity with historical events – and the spirit of the times, and the personalities who had featured in them – that had taken place in the ou Transvaal.
Anyway, in again perusing those stories, written long ago, I realised where all that local colour came from. I had got it from listening to the talk of elderly farmers in the Marico district, who had a whole lot of information that they didn’t require for themselves, any more, and that they were glad to bestow on a stranger. It was all information that was, from a scientific point of view, strictly useless.
That was how I learnt all about the First and Second Boer Wars. And about the tribal wars. And about the trouble, in the old days, between the Transvaal and the Orange Free State. And about the Ohrigstad Republic. And about the Stellaland Republic. If any contemporary South African historian would like some fallen-by-the-wayside information about any events in the early days of the South African Republics, I could supply him with all the facts he needs. And, what is more important, with a whole lot of surplus information, outside of just facts.
I regarded them as wonderful storytellers, the old Boers who lived in the Marico district twenty years ago. Most of them had moved into that part of the Transvaal, next to the Bechuanaland Protectorate, in 1917. It was a part of the Transvaal that had remained practically uninhabited since the Anglo-Boer War. I still have very vivid recollections of the Boers who lived in the Marico in those days. I was there as a school teacher for a little while. And I can only hope that the information I imparted to the children, in the way of reading, spelling and arithmetic, was – in a minute degree – as significant as the facts that were imparted to me by their parents, whom I went to visit at weekends.
I remember that there was old Oom Geel, who had been a Cape rebel, and who still used to display a fragment of red-striped jersey that he had worn as a prisoner-of-war in Bermuda.
Because he was a Cape rebel, Oom Geel said, he had been regarded by the English, not as a regular prisoner-of-war, but as a convict, and so he had been sent to Bermuda instead of to St Helena. And he said that, when he returned to South Africa after the Boer War, the former Free State and Transvaal burgers, who had been respectable POWs at St Helena, used to look on him with suspicion, as though he was going to pick their pockets, and so on, because he had worn a striped convict jersey in Bermuda. I can still remember the laughter that invariably followed on this straight-faced statement by Oom Geel.
Old Oom Geel had a very tall son, called At, and a shorter son, Jan, and a large number of grandchildren. And there was a family of Bekkers who lived on a farm, Drogedal. This farm seemed to be the size of a whole district.
I don’t know how big the farm was, exactly, but in later years, when I was working for an educational establishment in London, and I had to interview the principals of schools in the southern English counties, I remember that we would approach Tunbridge Wells, or Sevenoaks, and the man who drove the car would ask me: ‘Are we now in Sussex or in Surrey, do you think, or perhaps in Kent?’ Then I would think to myself: ‘Oh, well, all these counties together are less than the size of the Bekkers’ farm in the Marico’.
There was an Afrikaner family named Flaherty, with whom I boarded; and old man Flaherty would regularly welcome me at breakfast with the greeting: ‘Die beste van die môre’, and it took me quite a while to realise that these words must have constituted a traditional family greeting, being a literal translation of what the family’s original Irish forbear, the first South African Flaherty, must have said habitually at breakfast-time: ‘The top of the morning to you’.
I must have known most of the families living in the Marico Bushveld at that particular time, and some of those farmers had most interesting stories to tell, relating, in a matter-of-fact way, all sorts of unusual circumstances. And my mind absorbed whatever they had to relate, provided that it was of a sufficiently unutilitarian order.
There was the legend of a spectre, in the form of a white donkey, that haunted the poort on the road to Ramoutsa. If you passed through that poort just around midnight, then, at the darkest part of the poort, near where the road skirts a clump of maroelas, you would be certain to encounter an apparition in the form of a white donkey, with his front legs planted firmly in the centre of the road. Nobody was quite certain where the hind legs of the donkey were planted because the lonely traveller would decide to turn back just about then.
(I visited that part of the Marico again about two years ago. The clump of maroelas by the side of the Government road have been cut down, since those days. But the donkey is still there.)
~
Amongst the hundreds of other stories I heard in the Marico, was a first hand account by an elderly man – who had been a burgher in that particular commando – of the sartorial eccentricities of a certain Boer War commandant. This commandant was very fussy about his appearance, and always insisted on wearing white starched shirt-fronts and cuffs. No matter how adverse the conditions under which the commando was operating – in constant retreat from the enemy, fording swollen rivers under fire, or negotiating barbed-wire fences between blockhouses – every Monday morning was washing-day, with the burghers having to go into laager, beside some spruit or dam (or a jackal hole with muddy water at the bottom), while the commandant supervised the washing, and starching, and ironing of his linen by the agterryers. It wasn’t that he was personally over-fastidious about such things, the commandant explained, but it was necessary, for the prestige of the Boer forces in the field, that a commandant should not go about looking like a Bapedi.
My informant – as mentioned, a burgher in this commando – said that he could never feel that the commandant’s arguments carried any weight. Himself, he didn’t care if he looked like a Bapedi, or an Mshangaan, or an orang-outang even, he said, as long as he didn’t get shot. But the commandant was a capable officer, he said, and the burghers trusted him and admired him, although, in their ragged clothes, they would be aware of a certain sense of inferiority beside the commandant’s starched magnificence. It was observed that, when the commandant addressed a veldkornet directly, giving him instructions, the veldkornet would say: ‘Ja, Kommandant,’ but at the same time he’d be standing, shuffling somewhat awkwardly.
There was something fine, I thought, about the way the commandant led his force into a Northern Cape village, that the English had just evacuated. He did it all in great style. He wore his best white shirt-front for the occasion. And he sat up very straight on his horse, riding at the head of his commando, with an occasional stray bullet still whistling down the street.
It was only when they got to the church square, in the centre of the village, that the burghers realised, from the circumstance of his shirt-front having gone limp, and not being white any longer, that their commandant would ride at their head no more.
Selfs Soos ’n Orang-Oetang
Uit ‘Reminiscences’
In A Cask of Jerepigo
deur Herman Charles Bosman
Verlede week was ek vir ’n paar dae besig om koerante en tydskrifte in ou lêers deur te gaan, om ’n versameling van stories wat ek oor die afgelope vyftien jaar geskryf het, te maak.
Toe ek weer van sommige van die Marico-bosvelstories wat ek so lank gelede as in die vroeë 1930ger jare geskryf het, gelees het, was ek verras om te sien hoe intiem my kennis van die lewenswyse op Suid-Afrikaanse plase was. Ek was net so verbaas oor my vertroudheid met geskiedkundige gebeurtenisse – en die gees van die tye, en die betrokke persoonlikhede – wat in die ou Transvaal plaasgevind het.
Nietemin, met die noukeurige herdeurlesing van daardie stories, wat lank gelede geskryf is, het ek bewus geword van waar al die skilderagtigheid van die omgewing vandaan gekom het: dit het ek gekry deur na die geselsery van bejaarde boere in die Marico-distrik te luister. Hulle het oor ’n hele klomp inligting, wat hulle nie meer vir hulself nodig gehad het nie, beskik en wat hulle bereid was om met graagte aan ’n vreemdeling oor te dra. Dit was alles inligting wat, uit ’n wetenskaplike oogpunt, streng gesproke waardeloos was.
Dit is waar ek alles oor die Eerste en Tweede Boereoorloë geleer het. En oor die stamoorloë. En oor die moeilikhede in die ou dae tussen Transvaal en die Oranje-Vrystaat. En oor die Republiek van Ohrigstad. En oor die Stellalandse Republiek. As enige hedendaagse Suid-Afrikaanse geskiedkundige daarvan sou hou om sommige vergete inligting oor gebeurtenisse in die vroeë dae van die Suid-Afrikaanse Republieke te kry, kan ek hom met al die feite wat hy nodig het, voorsien. En nog belangriker, met heelwat surplus inligting benewens blote feite.
Ek het die ou Boere, wat twintig jaar terug in die Marico-distrik geboer het, as wonderlike storievertellers beskou. Die meeste van hulle het in 1917 na daardie deel van Transvaal, langs die Betsjoeanalandse protektoraat, getrek. Dit was daardie deel van Transvaal wat so te sê, sedert die Anglo-Boereoorlog, onbewoond gebly het. Ek kan steeds van die Boere wat gedurende daardie dae in die Marico gewoon het, duidelik onthou. Ek was vir ’n rukkie daar as ’n skoolonderwyser. Ek kan maar net hoop dat die inligting wat ek aan die kinders oorgedra het, by wyse van lees, spel en rekenkunde, in ’n geringe mate, net so betekenisvol was as die feite wat deur hulle ouers, vir wie ek oor naweke gaan kuier het, aan my meegedeel is.
Ek onthou van ’n ou oom, oom Geel, wat ’n Kaapse rebel was, en wat toe nog steeds brokstukke van ’n rooi-gestreepte trui vertoon het, wat hy as ’n krygsgevangene in Bermuda gedra het.
Oom Geel het gesê dat die Engelse hom nie beskou het as ’n gewone krygsgevangene nie, maar as ’n prisonier, en daarom is hy na Bermuda toe gestuur, in plaas van na St Helena toe. En hy het gesê dat, toe hy ná die Boereoorlog na Suid-Afrika toe teruggekeer het, die eertydse Vrystaat en Transvaalse burgers, wat fatsoenlike, respektabele krygsgevangenes op St Helena was, gewoonlik met agterdog na hom gekyk het, asof hy ’n sakkeroller was wat hulle sou gaan besteel, ensovoorts, want hy het ’n gestreepte gevangenetrui in Bermuda gedra. Ek onthou nog die gelaggery, wat altyd op hierdie ernstige mededeling van oom Geel, gevolg het.
Ou oom Geel het ’n baie lang seun, At, gehad, en ’n korter seun, Jan, en ’n groot aantal kleinkinders. En daar was ’n familie met die naam Bekker wat op ’n plaas, Drogedal, gewoon het. Dit het gelyk of die plaas die grootte van ’n hele distrik was.
Ek weet nie hoe groot die plaas presies was nie, maar in latere jare, toe ek vir ’n opvoedkundige onderneming in Londen gewerk het, moes ek onderhoude voer met die skoolhoofde in die Engelse suidelike graafskappe. Ek onthou toe ons nader aan Tunbridge Wells of Sevenoaks gekom het, en die bestuurder van die kar my gevra het: “Wat dink jy, is ons nou in Sussex of in Surrey, of miskien in Kent?” Toe het ek by myself gedink: “Ai tog, al hierdie graafskappe bymekaar, is kleiner as die grootte van die Bekkers se plaas in die Marico.”
Daar was ’n Afrikanerfamilie met die naam Flaherty, by wie ek geloseer het. En die ou meneer Flaherty het my gereeld met ontbyt welkom geheet met die groetnis: “Die beste van die môre”, en dit het my ’n hele ruk geneem om te besef dat hierdie woorde ’n tradisionele familiegroet is, wat ’n letterlike vertaling moes wees van wat die familie se oorspronklike Ierse voorvader, die eerste Suid-Afrikaanse Flaherty, uit gewoonte met ontbyttyd moes gesê het: “Top of the morning to you”.
Ek moes seker die meeste van die families wat in daardie besondere tyd in die Marico gewoon het, geken het, en party van daardie boere het die interessantste stories gehad om te vertel – allerhande ongewone gebeurtenisse is op ’n nugter en droë wyse oorgedra. Dit wat hulle ook al gehad het om te vertel, het my bewussyn, my gees, ingedrink, mits dit van ’n genoegsame nuttelose orde was.
Daar was die legende van ’n spookgedaante, in die vorm van ’n wit donkie, wat in die poort op die pad na Ramoutsa gespook het. As jy, so teen middernag, deur die donkerste deel van die poort beweeg het, daar naby waar die pad om ’n klomp maroelas geloop het, kon jy verseker ’n verskynsel in die vorm van ’n wit donkie teenkom. Sy voorbene was deeglik in die middel van die pad geplant, maar niemand was heel seker waar die agterbene geplant was nie – want die reisiger, so op sy eie, sou presies omtrent daardie tyd, besluit het om terug te draai.
(Ek het omtrent twee jaar gelede daardie deel van die Marico weer besoek. Die klomp maroelas aan die kant van die regeringspad, is sedert daardie dae afgekap. Maar die donkie is nog daar.)
~
Tussen die honderde ander stories wat ek in die Marico gehoor het, was ’n eerstehandse vertelling deur ’n ou man, wat ’n burger in daardie besondere kommando was, oor die eksentrieke klerebewustheid van ’n sekere Boerekommandant. Hierdie kommandant was baie puntenerig oor sy voorkoms, en het altyd gestyfde hemde en mouboordjies gedra. Dit het nie saak gemaak hoe ongunstig die toestande was waaronder die kommando sy bewegings uitgevoer het nie – om gedurig van die vyand af weg te gejaag het, of om deur riviere in vloed onder vyandelike vuur deur te waad, of om oorgang tussen blokhuise te bewerkstellig – elke Maandagoggend was wasdag, met die burgers wat moes laertrek langs ’n spruit of ’n dam (of ’n jakkalsgat met modderige water op die bodem) terwyl die kommandant toesig gehou het oor die gewassery, gestyselry en gestrykery van sy linne deur die agterryers. Dit was nie dat hy persoonlik oormatig puntenerig oor sulke dinge was nie, het die kommandant verduidelik, maar dit was nodig vir die aansien van die Boere op die slagveld dat ’n kommandant nie soos ’n Bapedi moes lyk nie.
My informant, ’n burger in hierdie kommando, het gesê dat hy nooit kon voel dat die kommandant se argumente enige gewig gedra het nie. Wat homself betref het, kon hy nie omgee of hy soos ’n Bapedi gelyk het nie, of soos ’n Msjangaan, of selfs soos ’n orang-oetang nie, het hy gesê, so lank as wat hy nie geskiet word nie. Maar die kommandant was ’n bekwame offisier, het hy gesê, en die burgers het hom vertrou en na hom opgekyk, hoewel hulle in hulle toiings bewus was van ’n soort gevoel van minderwaardigheid, langs die kommandant se gestyfde luisterrykheid. Daar is opgemerk dat, wanneer die kommandant ’n veldkornet direk aangespreek het, en hom opdragte gegee het, die veldkornet dan sou sê: “Ja, Kommandant,” maar tussenin sou hy daar ongemaklik gestaan, en rondskuifel het.
Daar was iets moois, het ek gedink, aan die manier wat die kommandant sy magte ingelei het in die Noord-Kaapse dorpie, waaruit die Engelse so pas teruggetrek het. Hy het dit baie stylvol gedoen. Hy het sy beste gestyfde hemp vir die geleentheid gedra. En hy het baie regop op sy perd gesit, daar waar hy voor sy kommando gery het, terwyl daar af en toe nog ’n verdwaalde koeël by die pad afgefluit het.
Dit was eers toe hulle by die kerkplein, in die middel van die dorp, aangekom het, dat die burgers besef het, deur sy gestyfde hemp wat pap gehang het, en nie meer wit was nie, dat hulle kommandant nie meer aan hulle voorpunt sou ry nie.
In Those Days
From Border Bad-Man
by Herman Charles Bosman
Oupa Bekker mentioned another occasion on which a border patrolman came and assumed duty in the Marico, for the first time.
‘Of course, I’m talking of very long ago, now,’ Oupa Bekker said. ‘The patrolman’s name was Duvenhage, and we could see that they had explained to him in Pretoria that his most important work would be to put down the awful cattle-smuggling that was going on here, in those days.’
‘Oh yes, in those days, of course,’ Gysbert van Tonder said, quickly.
Jurie Steyn challenged Gysbert van Tonder at once.
‘What do you mean by saying “in those days”, like that?’ Jurie Steyn asked. ‘What about the bunch of cattle with wide horns and all colours you’ve got in the camp by the kloof, there, right now? I suppose you’ll tell us next that you bought them on the Johannesburg market.’
‘And I expect that why you keep that herd in the kloof,’ Chris Welman observed to Gysbert van Tonder, sarcastically, ‘is because they’re the sort of cows and oxen that don’t like people to come prying into their affairs.’
‘Especially when they’ve still got Bechuanaland Protectorate clay between their hoofs,’ Jurie Steyn remarked. ‘Turf clay.’
So Gysbert van Tonder said that they would have to prove it. And so Jurie Steyn told us what he would have done if he’d been a border patrol policeman, instead of a postmaster. And then Gysbert said that if Jurie Steyn sorted out hoofprints in the dust like he sorted letters in his post office, then you could bring Bechuanaland cattle across the Convention line in broad daylight.
Thereupon Oupa Bekker said what a queer thing it was that there should be so much jealousy among Marico farmers.
‘I mean there isn’t one of us who wouldn’t smuggle in a few head of cattle if he got the chance,’ Oupa Bekker said, ‘and yet when you hear of your neighbour doing it – and you yourself didn’t do it, that time – and you picture to yourself a herd of all sorts of cattle crowded against the barbed-wire fence on one side of your neighbour’s farm, sniffing the wind from the Protectorate, and lowing, why, you get pretty mad about it. It’s almost like you’re also pawing the polgras with your hoofs, sniffing the wind that blows from Bechuanaland.’
We couldn’t but admit that there was much truth in Oupa Bekker’s words. At the same time – as Chris Welman pointed out, then – there was such a thing as overdoing this cattle-smuggling business. And it was people that overdid it who gave all the Marico farmers a bad name, he said.
Gysbert van Tonder sniffed. It was a different type of sniff from the kind Oupa Bekker had been talking about.
‘A bad name!’ Gysbert van Tonder said, his lip curling. ‘Well, there are some people sitting here in this voorkamer, now, that would give any district they stayed in a bad name, just by living in it. Even if they lived in the Cape Peninsula, it would get a bad name – and you can’t tell me there’s any cattle-smuggling going on in the Cape Peninsula. Unless you can smuggle in cattle off ships.’
Gysbert van Tonder grew thoughtful after that last remark. It was as though he was considering the possibilities.
~
‘Wasn’t Duvenhage the patrolman that was caught smuggling quite a big herd of cattle across the border?’ Chris Welman asked. ‘With his police boys helping him? I seem to remember something about it. The police boys were singing Bechuana cattle songs, with the patrolman joining in.’
‘Yes, the same,’ Oupa Bekker replied, ‘and I still remember my first meeting with him. He asked me where their hangout was. And when I said I didn’t know what he meant, he said the cattle-smuggling kings. The heads in the game, he explained. He wanted to know where they sat, talking and drinking.’
Oupa Bekker said that he could see, from that, that Patrolman Duvenhage’s training on the Illicit Diamond staff in Kimberley had been of such a nature as to leave him somewhat out of touch with conditions in the Groot Marico Bushveld.
‘I mean, I couldn’t go and tell him that there wasn’t such a thing as a gang of foreign cattle-smugglers working in these parts,’ Oupa Bekker said. ‘After all, we all know that if there is such a thing as a few head of cattle being brought across the line on a night when there isn’t much of a moon, well, then we know it can be almost any Marico farmer trying to do a bit of good for himself.
‘And we know that there is no particular place where that Marico farmer will go and sit, and drink, and talk about it, afterwards.
‘The only place where a Marico farmer might have a drink would be in the Zeerust bar during Nagmaal. And then he would only talk about the crops, or about the Dominee’s sermon, or about how he’s got the laziest bywoner on this side of the Dwarsberge, and how that bywoner has the impudence to be making eyes at his daughter.’
Oupa Bekker went on to explain the details of a piece of strategy he and his partner, Japie Krige, had thought up, to get Patrolman Duvenhage out of the way on a night when they were going to smuggle cattle into the Transvaal.
~
‘But that evening,’ Oupa Bekker said, ‘when it was not a Bechuana from Japie Krige that came to my door, but Patrolman Duvenhage, then I knew there was something wrong.’
All the same, Oupa Bekker said, he could tell by Patrolman Duvenhage’s manner that he had not come to arrest him.
‘Duvenhage walked straight into my voorkamer and didn’t even take his helmet off,’ Oupa Bekker said. ‘And when my little yellow brak pup snapped at him, Patrolman Duvenhage landed one with his boot that sent the yellow brak pup flying through the door, and then it travelled about a hundred yards up the road before it turned round to let out a yelp. I could tell from these signs that Patrolman Duvenhage didn’t have a case against me.’
So Gysbert van Tonder said, yes, he knew. It was when a border patrolman came to your house, and was polite, that you had to watch out. It was when the patrolman patted your youngest son on the head, and asked him what class he was in – professing surprise that he should be so far advanced with his education – that the next thing the patrolman would say to you was to get your jacket.
Oupa Bekker said Patrolman Duvenhage had come pretty straight to the point, but it was when Patrolman Duvenhage started talking about how much there would be in it for himself, that an unhappy note crept into the conversation. For Patrolman Duvenhage had spoken, very emphatically, about what he called a rake-off, a word Oupa Bekker had not heard of until then.
‘When Japie Krige arrived at about midnight, with the herd of smuggled cattle, the drovers singing their chorus of a Bechuana cattle song,’ Oupa Bekker went on, ‘he came into my voorkamer prepared to be very indignant, because I had not assisted him at the fence.
‘But when he saw who it was sitting opposite me at the table, Japie Krige turned white. And I have never seen a man hide a pair of wire-cutters behind his back quicker than Japie Krige did then. But Patrolman Duvenhage did not even bother to look up from the figures he was working out on a piece of paper.
‘One thing I’ll say is that Japie Krige and I never brought any more cattle over the line while Duvenhage was the patrolman. We just couldn’t, I mean. Patrolman Duvenhage’s percentage rake-off, that he worked out for us on paper, was too high. In the end, the only man left in the business was Patrolman Duvenhage himself.
‘I often wonder how he came to be transferred from his post in Kimberley.’
In Daardie Dae
deur Herman Charles Bosman
Oupa Bekker het van ’n ander geleentheid gepraat en genoem van hoe ’n grenspatrollieman daar aangekom het om vir die eerste keer diens in die Marico te kom doen.
“Natuurlik praat ek nou van ’n baie lang tyd gelede,” het oupa Bekker gesê. “Die patrollieman se naam was Duvenhage, en ons kon sien dat hulle vir hom in Pretoria verduidelik het dat sy belangrikste werk sou wees om die verskriklike smokkelary van beeste, wat in daardie dae hier aan die gang was, hok te slaan.”
“O, natuurlik ja, in daardie dae,” het Gysbert van Tonder vinnig gesê.
Jurie Steyn het dadelik vir Gysbert van Tonder uitgedaag.
“Wat bedoel jy as jy op dié manier ‘in daardie dae’ sê?” het Jurie Steyn gevra. “Wat van die klomp beeste met die wye horings en die bont kleure wat jy nou op die oomblik in die kamp by die kloof aanhou? Ek veronderstel jy gaan ons nou vertel dat jy hulle op die Johannesburgse mark gekoop het.”
“En ek vermoed jy hou die trop in die kloof,” het Chris Welman heel sarkasties teenoor Gysbert van Tonder opgemerk, “omdat hulle die soort koeie en beeste is wat nie daarvan hou dat mense hulle neuse in hulle affêres kom steek nie.”
“Veral wanneer hulle nog steeds Betsjoeanalandse klei tussen hulle hoewe het,” het Jurie Steyn opgemerk. “Turfklei.”
Toe het Gysbert van Tonder gesê hulle moes dit bewys. En so het Jurie Steyn ons vertel wat hy sou gedoen het as hy ’n patrolliepolisieman op die grens was, in plaas van ’n posmeester. Gysbert het gesê as Jurie Steyn hoefspore in die stof moes uitsorteer soos hy met briewe in die poskantoor gedoen het, dan kon jy Betsjoeanalandse beeste helder oordag oor die konvensielyn bring.
Oupa Bekker het daarop gesê dat dit ’n snaakse ding was dat daar soveel afguns tussen die Marico-boere bestaan het.
“Wat ek bedoel is dat daar nie een van ons is wat nie ’n paar beeste sal smokkel as hy die kans kry nie,” het oupa Bekker gesê, “en tog wanneer jy hoor dat jou buurman dit doen – en jy op daardie oomblik dit nie self doen nie – en jy kan jouself ’n trop van allerhande soorte beeste voorstel, saamgedronge teen die doringdraadheining aan die een kant van jou buurman se plaas, besig om die wind vanuit die protektoraat te snuif, en hulle bulk – nou ja, dit sal jou liederlik kwaad maak. Dit is amper asof jy ook die polgras met jou hoewe kap-’n-krap, en die wind wat vanuit Betsjoeanaland af waai, snuif.”
Ons kon nie help om te erken dat daar baie waarheid in oupa Bekker se woorde gesteek het nie. Terselfdertyd – soos Chris Welman toe uitgewys het – was dit moontlik om die beessmokkelary te oordryf. En dit was daardie mense wat te vêr gegaan het, wat die Marico-boere ’n slegte naam gegee het, het hy gesê.
Gysbert van Tonder het gesnuif. Dit was ’n ander soort snuif as die snuif waarvan oupa Bekker gepraat het.
“’n Slegte naam!” het Gysbert van Tonder gesê met sy lip smalend opgetrek. “Nou ja, daar is party mense wat nou hier in hierdie voorkamer sit, wat enige distrik waarin hulle sou bly, ’n slegte naam sou gee, deur net daar te bly. Selfs al het hulle in die Kaapse skiereiland gebly, sou dit ’n slegte naam kry – en jy kan my nie vertel dat daar in die Kaapse skiereiland beesmokkelary aan die gang is nie. Tensy jy beeste van die skepe af kan smokkel.”
Ná daardie opmerking het Gysbert van Tonder ingedagte geraak. Dit was asof hy die moontlikhede oorweeg het.
~
“Was Duvenhage nie die patrollieman wat gevang is toe hy ’n redelike groot trop oor die grens gesmokkel het nie?” het Chris Welman gevra. “Met sy polisiewerkers om hom te help? Ek kan so half iets daarvan onthou. Die polisiewerkers het Betsjoeana-beesliedere gesing met die patrollieman wat ingeval en saamgesing het.”
“Ja, presies,” het oupa Bekker terug geantwoord, “en ek kan nog my eerste ontmoeting met hom onthou. Hy het my gevra waar hulle uithangplek was. En toe ek gesê het ek weet nie wat hy bedoel het nie, het hy gesê die beesmokkelkonings. Die hoofspelers in die spel, het hy verduidelik. Hy wou weet waar hulle gesit, gepraat en gedrink het.”
Oupa Bekker het gesê dat hy daaruit kon sien dat patrollieman Duvenhage se opleiding deur die onwettige diamandpersoneel van so ’n aard was, dat hy ietwat uit voeling laat bly is met omstandighede in die bosveld van die Groot Marico.
“Wat ek sê is dit – ek kon hom nie gaan staan en vertel dat daar nie so iets soos ’n bende beessmokkelaars was wat in die omgewing geopereer het nie,” het oupa Bekker gesê. “Per slot van rekening, ons weet almal dat daar so iets is soos ’n paar beeste wat in die nag, wanneer daar nie veel van ’n maan is nie, oor die grens gebring word. Nou ja, dan weet ons dat dit omtrent enige boer kan wees wat probeer om so bietjie na sy eie belang om te sien.
“En ons weet dat daar nie juis ’n besonderse plek bestaan waarheen die Marico-boere sal gaan om te gaan sit en drink, en daarna daaroor te praat nie.
“Die enigste plek waar ’n Marico boer dalk ’n drankie sal maak, sou in die kroeg in Zeerust tydens Nagmaal wees. En dan sal hy net oor die oeste praat, of oor die dominee se preek, of oor hoe hy die luiste bywoner aan hierdie kant van Dwarsberge het, en hoe daardie bywoner die vermetelheid het om vir sy dogter ogies te maak.”
Oupa Bekker het voortgegaan om ’n stukkie strategie te verduidelik oor hoe hy en sy vennoot, Japie Krige, ’n plan bedink het om, op ’n nag wanneer hulle beeste na Transvaal toe wou smokkel, die patrollieman Duvenhage uit die pad te kry.
~
“Maar daardie aand,” het oupa Bekker gesê, “toe dit nie ’n Betsjoeana van Japie Krige was wat na die deur toe gekom het nie, maar patrollieman Duvenhage, het ek geweet dat daar iets verkeerd was.”
Ewenwel, het oupa Bekker gesê, hy kon aan patrollieman Duvenhage se houding sien dat hy nie gekom het om hom te arresteer nie.
“Duvenhage het reguit by my voorkamer ingeloop en nie eens sy helm afgehaal nie,” het oupa Bekker gesê. “En toe my klein jong hondjie na hom gehap het, het hy hom met sy stewel bygekom dat die geelbrakkie dáár deur die deuropening getrek het, en vir ’n honderd tree in die pad af laat vat het en met ’n gekef eers daar omgedraai het. Hierdie tekens het my laat verstaan dat patrollieman Duvenhage nie ’n saak teen my gehad het nie.”
Daarop het Gysbert van Tonder gesê, ja, hy het geweet. Dit was wanneer ’n patrollieman na jou huis toe gekom het, ewe beleefd, dat jy versigtig moes wees. Dit was wanneer die patrollieman jou jongste seuntjie oor die kop gestryk het en hom gevra het in watter klas hy was – en voorgegee het dat hy heel verras was dat hy al so ver in sy skoolopleiding gevorder het – die volgende ding wat die patrollieman vir jou sou sê, sou wees, om jou baadjie te gaan haal.
Oupa Bekker het gesê dat patrollieman Duvenhage reguit tot die punt gekom het, maar dit was eers toe patrollieman Duvenhage begin praat het oor hoeveel daar vir homself in sou wees, dat daar iets onaangenaams in die gesprek ingekruip het. Want patrollieman Duvenhage het baie nadruklik gepraat oor wat hy ’n “winsaandeel” genoem het, ’n woord wat oupa Bekker tot nog toe nog nie van gehoor het nie.
“Toe Japie Krige teen omtrent middernag met die trop gesmokkelde beeste opgedaag het, en die drywers in ’n koor ’n Betsjoeana-beeslied gesing het,” het oupa Bester verder vertel, “het hy by my voorkamer ingekom, oorgehaal om baie verontwaardig te wees omdat ek hom nie by die grens bygestaan het nie.
“Maar toe hy sien wie oorkant my by die tafel gesit het, het Japie Krige bleek geword. En ek het nog nooit ’n man gesien wat ’n draadknipper vinniger agter sy rug weggesteek het, as wat Japie Krige toe gedoen het nie. Maar patrollieman Duvenhage het nie eens die moeite gedoen om op te kyk, daar waar hy met sy syfers op ’n stukkie papier besig was nie.
“Een ding wat ek wil sê is dat ek en Japie Krige nooit weer beeste oor die grens gebring het terwyl Duvenhage die patrollieman was nie. Ek bedoel ons kón net nie. Patrollieman Duvenhage se persentasie winsneming wat hy vir ons op papier uitgewerk het, was te hoog. Op die ou end was patrollieman Duvenhage die enigste een wat in die besigheid oorgebly het.
“Ek het al heelwat gewonder hoe dit gebeur het dat hy van sy pos in Kimberley oorgeplaas is.”
Wat In Haar Hart Was
Uit Splendours From Ramoutsa
deur Herman Charles Bosman
Nee – het oom Schalk Lourens gesê – ek weet nie hoekom dit so is dat mense my altyd vra om aan hulle stories te vertel nie. Al weet hulle almal dat ek beter stories as enigiemand anders kan vertel. Baie beter. Wat ek bedoel is, ek wonder hoekom mense na stories luister. Natuurlik is dit maklik om te verstaan hoekom ’n man my sou vra om hom ’n storie te vertel wanneer daar ’n droogte in die Marico is. Want dan kan hy op die stoep sit, sy pyp rook en koffie drink, terwyl ek die praatwerk doen, sodat my storie hom weghou van die boorgat af, in die warm son, om water vir sy beeste te pomp.
Op die ernstige manier waarop die plaasboere van Marico my somtyds vir stories vra, is dit vir my altyd moontlik om te sien dat daar nie ’n bries is om die windpomp te laat draai nie, en dat die pompslinger te swaar is, en dat die water daar te diep onder in is. En met sulke tye het ek dikwels die bedroefde kyk wat in ’n man se oë kom, waargeneem wanneer hy weet dat ek na aan die einde van my storie is en dat hy binnekort sy hoed sal moet optel.
En wanneer ek my storie klaar vertel het, sê hy: “Ja, oom Schalk. Dit is hoe dit gaan in die wêreld. Ja, die storie is baie diep.”
Maar ek weet dat hy die hele tyd eintlik gedink het oor hoe diep die water in die boorgat is.
Soos ek gesê het, dit is wanneer mense ander redes het om my te vra om vir hulle ’n storie te vertel, dat ek, soos ek nou doen, begin wonder. Met sulke tye wat daar nie geploeg kan word nie en daar geen doringdraadheinings is wat in die hitte van die dag gespan moet word nie. En ek dink hierdie redes is dieper as al my stories en dieper as die water in die boorgate wanneer daar ’n droogte is.
Daar was byvoorbeeld die jonge Krisjan Geel. Op ’n slag het hy na ’n storie geluister. Dit was natuurlik dom van hom om te luister veral omdat ek dit nie vir hom vertel het nie. Hy het dit by die Indiër agter die toonbank in die winkel in Ramoutsa gehoor. Krisjan Geel het die storie aan my vertel, en ek het hom reguit gesê dat ek nie veel daarvan gedink het nie. Ek het gesê enigeen kon raai, reg van die begin af, hoekom die prinses langs die put gesit het. Enigeen kon sien dat sy nie daarheen gekom het omdat sy dors was nie. Ek het ook gesê dat die storie te lank was, en dat selfs al het ek aan iets anders gedink, sou ek dit nog op so ’n manier vertel het dat die mense dit tot aan die einde sou wou hoor. Ek het ook ’n hele klomp ander besonderhede aan hom uitgewys.
Krisjan Geel het gesê dat hy nie daaraan getwyfel het dat ek reg was nie, maar dat die man wat hom die storie vertel het tog maar net ’n Indiër was, en dat dit miskien vir ’n Indiër nie te sleg was nie. Hy het ook gesë dat daar nogal baie klante in die plek was, en dat dit dit vir die Indiër nog moeiliker gemaak het om die storie ordentlik te vertel, want hy moes die hele tyd op so ’n ongemaklike hoek met sy voet op die skaal staan, om dinge te weeg.
Aan sy stemtoon het dit geklink of Krisjan Geel nogal heel jammer gevoel het vir die Indiër.
Dus het ek ernstig met hom gepraat.
“Die Indiër by die winkel op Ramoutsa,” het ek gesê, “ het my al voor vandag baie beter stories as dié een vertel. Hy het my eenmaal vertel dat daar geen gebrande mielies met die koffiebone gemeng was nie – so het hy vertel. ’n Ander een wat amper net so goed was, was toe hy gesê het …”
“En om te dink dat die prinses by die put gaan staan en wag het,” het Krisjan Geel my in die rede geval, “net omdat sy eenkeer die jongman daar gesien het.”
“’n Ander goeie een,” het ek op aangedring, “was toe hy gesê het dat daar geen Kalahari-sand in die sak geelsuiker was wat ek by hom gekoop het nie.”
“En dat sy hom slegs net een keer gesien het,” het Krisjan verder vertel, “en sy was ’n prinses.”
“En ek moes die meeste van daardie suiker vir die varke gee,” het ek gesê. “Dit het nie gesmelt of die koffie soet gemaak nie. Dit het net soos modder op die bodem van die koppie bly lê.”
“Sy het by die put gewag, want sy was verlief op hom,” het Krisjan Geel sy storie ietwat halfhartig beëindig.
“Ek het dit toe maar met die varke se mieliemeel gemeng,” het ek gesê. “Hulle het dit baie vinnig geëet. Dis snaaks hoe vinnig ’n vark kan eet.”
Krisjan Geel het daarna niks meer gesê nie. Hy het sonder twyfel besef dat ek hom nie gaan toelaat om my te beïndruk met ’n storie wat deur ’n Indiër vertel is nie, en wat ook nie juis baie goed vertel was nie. Ek kon sien wat die Indiër se idee was. Net omdat ek opgehou koop het by sy winkel ná daardie onaangenaamheid met die koffieboontjies en die suiker – wat maar net gebrande mielies en Kalahari-sand was, soos ek aan ’n paar van my bure verduidelik het – het hy op hierdie ongevraagde manier my terug betaal. Hy wou nou as my mededinger wedywer. Hy wou nou ook stories vertel.
As gevolg van die feit dat ek lank voor hom begin het, het hy allerhande onregverdige metodes gebruik. Soos om prinsesse in sy stories te sit. En paleise. En olifante deftig versier met geel en rooi behangsels en wat opgelei is om, op ’n bevel, die koning se vyande te vertrap. Terwyl die enigste olifante waarvan ek kon praat, daardie was wat nie rooi behangsels of goue bande gedra het nie, en wat nie bekommerd was of jy die koning se vyand was of nie: hulle het sommerso op jou getrap sonder enige soort van opleiding.
Aan die begin het ek gevoel dat dit baie onregverdig van die Indiër was om met sulke stories voor die dag te kom. Ek kon nie wedywer nie. Maar toe ek baie mooi daaroor gedink het, het ek geweet dit maak nie saak nie. Die Indiër kon maar al die stories waarvan hy gehou het oor ’n prinses wat op ’n olifant rondry, vertel. Maar daar was een ding waarvan ek geweet het wat ek altyd beter as die Indiër sou kon doen. Met net ’n paar woorde, en selfs sonder om van die prinses te praat, was dit vir my moontlik om die mense te laat weet, heel onopvallend, wat in haar hart was. En dit was belangriker as al die paleise en tempels en olifante met goue ornamente om hulle pote.
Miskien het die Indiër die waarheid van wat ek nou hier gesê het, ingesien. In elk geval, ná ’n rukkie het hy opgehou om sy klante se tyd te mors met stories oor keisers. So tussendeur vertel hy hulle dat die prys van skaapdip en asghries gestyg het. Of miskien het sy klante moeg geword om na hom te luister.
~
Die dae het verbygegaan, en die droogte het gekom, en die boere van die Marico het baie van hul tyd by die boorgate deurgebring, besig om die swaar pompslingers om en om te draai. Die kort tydjie wat die Indiër stories vertel het, was amper vergete. Selfs Krisjan Geel het kom erken dat hierdie stories van manjifiekgeit oordoen was.
“Al hierdie dinge, waarvan hy praat oor tempels, ensovoorts,” het Krisjan Geel gesê, “met wit vloere en skitterende rooi juweelstene daarin. En radjas. Weet jy wat ’n radja is, oom Schalk? Nee, ek weet ook nie. Jy kan te veel daarvan kry. Dit was net daardie een storie wat iets goeds ingehad het. Die een oor die prinses. Sy het ryk juwele in haar hare gehad, en pêrels aan haar rok vasgewerk. En tog het die jongman nooit agtergekom waarom sy daarnatoe gekom het nie. Hy kon nie raai dat sy hom liefgehad het nie. Maar miskien het ek die eerste keer die storie nie ordentlik aan Oom vertel nie, oom Schalk. Miskien moet ek dit weer aan Oom vertel. Ek het dit alreeds aan baie mense vertel.”
Maar ek het haastig die aanbod van die hand gewys. Ek het geantwoord dat daar geen nodigheid was om weer daaroor te gaan nie. Ek het gesê dat ek die storie baie goed onthou, en as dit vir hom aanvaarbaar was, sou ek verkies om dit nie vir ’n tweede keer te hoor nie. Hy mag dit net bederf om alles weer oor te vertel.
“Hoekom jy so in daardie storie belangstel,” het ek gesê, “is omdat jy jouself in daardie jongman sien.”
Krisjan Geel het met my saamgestem dat dit die rede was waarom hy so baie van die Indiër se storie gehou het. En hy het verder gesê dat ’n jongman regtig nie ’n kans in die Marico gehad het nie. Met die droogtes, en die beeste wat miltsiekte kry, en die muskiete wat so rondzoem dat jy nie in die nag kon slaap nie.
En toe Krisjan Geel van my af weggegaan het, kon ek sien – baie duidelik – hoe baie hy die jongman in die Indiër se storie beny het.
Soos ek voorheen gesê het, daar is vreemde dinge aangaande stories, en oor die mense wat na hulle luister. Ek het veral ’n paar weke later so gedink, so op ’n warm middag, toe ek Lettie Viljoen gesien het. Die son het op haar gesig wat opgekyk het, geskyn, en op haar sonnige blonde hare. Sy het daar gesit met haar een hand wat op die droë gras van verlede somer druk, en ek het gedink hoe ’n bekoorlike figuur sy gehad het, en hoe slank haar gewrigte was.
En omdat Lettie Viljoen nie daar aangery gekom het op ’n olifant met oranje tierlantyntjies en goue ringe nie, en omdat sy nie ’n string rooi edelstene om haar nek gedra het nie, het Krisjan Geel natuurlik geweet dat sy nie ’n prinses was nie.
En ek veronderstel dat dit die rede was hoekom, gedurende die hele tyd wat hy met haar gepraat het en haar die storie van die prinses en die put vertel het, Krisjan Geel nooi
