Die Mees Dramatiese Hoofdelike Stemming Wat Ek Ooit Bygewoon Het
Uit No Outspan
deur Deneys Reitz
Generaal Hertzog, in sy langdurige toespraak voor die kabinet, het aangedui dat hy van plan was om op Maandag 4 September ’n voorstel by die parlement in te dien wat sou aandui dat Suid-Afrika in die oorlog neutral sou wees.
Hy was van nature so outokraties dat ek inderdaad geglo het dat hy dit nie werklik oorweeg het of hy wel daarin sou slaag om die voorstel aanvaar te kry of nie. In die verlede was dit sy gewoonte om by ons koukus in te loop en die wet neer te lê met ’n vuishou op die tafel. Hy kon geen weerstand duld nie, en met enige skimp van kritiek, het hy gedreig om te bedank en om hom op die land te beroep.
Dit was gewoonlik voldoende om sy volgelinge wat die naaste aan hom was, in hul spoor te laat trap. En aan ons kant het die lede in ’n mindere of meerdere mate hom maar sy gang laat gaan om die rede wat ek reeds aangedui het – hulle het generaal Smuts se raad aanvaar om nie ’n breuk oor onbenullighede te veroorsaak nie.
Ek is oortuig daarvan dat hy gedink het hy kon op die Maandagoggend op dieselfde manier by die parlement inloop en sy neutrale voorstel op ons afdwing met die druk van sy status. Deurdat hy staatgemaak het op sy dominasie, het hy nooit die moeite gedoen om hoofde te tel nie, en hy het geen idee gehad hoeveel lede moontlik sou stem ten gunste van ’n fundamentele saak soos hierdie nie. As hy dit sou gedoen het, sou ’n interessante, maar ’n nie te gerusstellende probleem, hom in die gesig gestaar het.
Die Suid-Afrikaanse Volksraad het uit eenhonderd drie en vyftig parlementslede bestaan, van wie almal behalwe ses nou in Kaapstad was. Teenwoordig was daar dus ’n honderd sewe en veertig van wie ’n honderd en vier die Verenigde Party ondersteun het; nege en twintig was Nasionaliste wat die amptelike opposisie onder dr. Malan, wat ’n stroewe ou Calvinis was, gevorm het. Sewe was Dominioniete (die Britse ekwivalent van Malan se Afrikaanse ekstremiste) onder leiding van kolonel Stallard, ’n Tory van die mid-Victoriaanse skool. Vier was lede van die Arbeidersparty, en drie was die sogenaamde Naturelle Verteenwoordigers, wat die swart mense in die parlement verteenwoordig het.
Op skrif het generaal Hertzog dus ’n groot meerderheid teenoor almal gehad, maar die struikelblok was dat, van die honderd en vier Verenigde Partylede wat onder hom gedien het, ses en sestig ondersteuners van generaal Smuts was, en hy kon slegs persoonlike ondersteuning van agt en dertig lede verwag. Dit was ’n feit wat hy in die ses jaar wat hy regeer het, skynbaar nooit besef het nie.
Andersyds sou die nege en twintig Nasionaliste, almal heftig anti-Brits, vir enigiets anti-Brittanje stem, en hulle sou ’n mosie van neutraliteit ondersteun. Met sy ondersteuning van agt en dertig, en met die nege en twintig balhorige Nasionaliste, het hy ’n gevolg van sewe en sestig stemme gehad teen ons ses en sestig. Maar ons het geweet dat die sewe Dominioniete, die vier Arbeiderslede en die drie Naturelle Verteenwoordigers almal by ons gestaan het, wat ons ’n meerderheid van dertien sou gee.
Ons het ’n voorlopige opname gemaak, en ons was seker van ons saak, maar generaal Hertzog, in sy hardvogtige verwaandheid, was onder die indruk dat hy ’n meerderheid in die Huis gehad het, en dat sy voorstel aangeneem sou word. Hy het dit inderdaad aan beide die goewerneur-generaal en generaal Smuts gesê, en nou het hy in ’n put getuimel wat hy self gegrawe het.
Daardie aand het ek, generaal Smuts en die vyf kabinetslede wat ons by Groote Schuur ondersteun het, by die Staatsdiensklub saamgekom en ’n teenmaatreël opgetrek wat generaal Smuts die volgende dag as wetsontwerp sou voorstel.
Teen Maandagoggend is die voëltjie se gefluit reeds êrens gehoor. Die Huis was veronderstel om halfelf te open, maar van nege-uur af het die lede alreeds in die voorportaal saamgedrom, en is ons met vrae bestook. Was dit waar dat die kabinet aan die verbrokkel was? Was dit waar dat generaal Hertzog van plan was om ’n mosie van neutraliteit voor te stel? Watter reg het ons gehad om te besluit sonder om die Party te raadpleeg? En so aan, ensovoorts. Dit was verstaanbaar dat hulle verontwaardig was, want generaal Hertzog moes in elk geval met sy vleuel van die Party beraadslaag het. Maar dit was sy saak, en ons het dit aan hom oorgelaat om dinge aan sy eie mense te verduidelik, terwyl ons ons self haastig slaggereed gemaak het vir die stryd.
Die Speaker se stereotipe gebed het die sitting geopen, en die wet om die senaatsitting te verleng, is aangeneem. Nou het die eintlike besigheid op ons gewag. Die openbare galerye was gepak, en daar was ’n doodse stilte toe generaal Hertzog opgestaan het om sy mosie om neutraal te bly voor te stel. Hy het lank gepraat en die argumente wat ons by Groote Schoor aangehoor het, herhaal – Hitler was geregverdig; die Britse konneksie sou ons altyd by hulle oorloë insleep, en ons in Suid-Afrika behoort uit die konflik te bly.
Daarna het generaal Smuts sy teenresolusie voorgestel. Hy het kortliks ons saak gestel vir deelname aan die oorlog. ’n Lang debat het daarop gevolg wat tot nege-uur die aand geduur het, en toe het die klok gelui vir die mees dramatiese hoofdelike stemming wat ek al ooit bygewoon het. Die stemopnemers het lank geneem om hulle lyste na te gaan, maar dit was nie nodig om ons mee te deel wie die dag gewen het nie.
Ek het generaal Hertzog dopgehou daar waar hy aan die oorkant van die Huis gesit het. Sy gesig was doodsbleek, en dit het gelyk of dit slegs op daardie oomblik tot hom deurgedring het dat hy ’n nederlaag in die gesig gestaar het. Die vyf ander kabinetsministers wat vir hom gestem het, het ontsteld en verontrus gelyk, en ek het die indruk gekry dat hulle woedend was dat hulle leier homself in ’n doodloopstraat laat bevind het.
Maar dit was te laat. Die stemopnemers het hulle getellery van die stemme voltooi en die lyste is aan die speaker oorhandig. Hy het opgestaan en die uitslag aangekondig: “Die ja-stemme ten gunste van die eerbare die eerste minister se mosie van neutraliteit – 67; die nee-stemme ten gunste van die mosie om betrokke te raak in die oorlog – 80; die nee-stemme het met ’n meerderheid van dertien gewen.”
Dit is moontlik dat generaal Hertzog ’n klein meerderheid sou kon behaal het, was dit nie vir sy erge mistastende taktiek deur Hitler se lof te besing nie, en ook as dit nie was vir die vurige en kragtige toespraak van generaal Smuts, in antwoord daarop, wat die wankelmoediges weer laat dink het nie.
Die besluit is in stilte ontvang, want gedurende die tellery het ons ’n fluister-boodskap aan ons mense gestuur: “Manne, moenie sout in hulle wonde vryf nie – moenie leedvermakerig wees nie.” Ons het geweet dat die krisis te ernstig was om daaroor te korswel, en al die lede het daarna stil uitgestap – die meeste diep ingedagte. Want die volle betekenis van wat plaasgevind het, het nog nie ingesink nie.
In die eerste plek het dit beteken dat ons in ’n oorlog teen Duitsland betrokke was, en dat ons dalk binnekort ook teen die Italianers oorlog sou maak.
Dit het ook beteken dat generaal Hertzog verslaan was en dat hy genoodsaak was om die regering van die land aan generaal Smuts te oorhandig.
Generaal Hertzog het reeds vroeër daardie oggend met die goewerneur-generaal, Sir Patrick Duncan, in verbinding getree om hom te vertel dat hy ’n mosie van neutraliteit sou indien en dat hy oor ’n meerderheid in die Huis beskik het. Toe egter, ’n paar uur later, het hy na die Goewerneurswoning gegaan om uit sy amp te bedank ná hy vir vyftien jaar lank die eerste minister van die Unie was. Met al sy foute het ons hom tog jammer gekry, maar ons was verheug dat generaal Smuts toe weereens aan die hoof van sake gestaan het, en dat Suid-Afrika sy wysheid tot ons beskikking sou hê om ons te lei. Dit was beter as om uitgelewer te wees aan die nukke van dié man – hoewel hy oor uitstaande eienskappe beskik het – wat te obsternaat, wispelturig en onlogies was om in sulke gevaarlike tye op te vertrou.
Die goewerneur-generaal het generaal Smuts dadelik gevra om ’n nuwe kabinet saam te stel. Na gelang van die stemmery in die Huis was dit duidelik dat ons oor ’n meerderheid beskik het slegs as gevolg van die welwillendheid van die Dominioniete, die Arbeiderslede en die Verteenwoordigers van die Naturelle. Hulle het almal hulle partyverskille oor die hoof gesien om oor dié saak saam eenstemmig te wees.
Generaal Smuts het toe besluit om ’n nasionale regering te vorm.
A Hush Fell on the Room
From No Outspan
by Deneys Reitz
Parliament was to open the next morning, a Saturday, and throughout the Friday there was suppressed excitement. Members stood in knots in the Lobby, eagerly discussing the position. No one knew what the Prime Minister was going to do, for he preserved a sphinx-like silence.
At ten-thirty on the Saturday morning, everyone was in his place when the Speaker stood up. The moment prayers were over, a score of Members were on their feet demanding to know what the Government intended to do. It was an extraordinary situation. The Cabinet consisted of thirteen Ministers, of whom General Smuts and six others of us were old South African Party men, so that we were in a majority of one, but thus far General Hertzog had given us no inkling of his views, although we were co-responsible for whatever line was to be adopted.
Now General Hertzog could no longer evade the issue and, pale and tense, he stood up to say that, as the only business of the House on the opening day was to give formal notice of a Bill to prolong the life of the Senate, he would make a pronouncement on the Monday morning. We adjourned, no wiser than before.
We later received notice of a Cabinet meeting at three o’clock that afternoon at Groote Schuur, the historic residence bequeathed to the nation by Mr Cecil Rhodes as the home of future Prime Ministers of the Union. He did this at a time during the Anglo-Boer War when the likelihood of there ever being a Union of South Africa seemed remotely improbable.
I can remember how in 1902, as a youth, I was serving in the field under General Smuts. Word came through that Mr Rhodes was dead and of that strange proviso in his testament. We received the news with scornful laughter. It seemed to us a bitter mockery that this Englishman should speak of a united South Africa and a Prime Minister while we were still at each others’ throats. If anyone in those far-off days had ventured to tell me that I would one day enter that very building as a Union Cabinet Minister, to speak on behalf of taking arms at England’s side, I would have thought him insane. But so it was.
I had climbed up through the intervening years, with General Smuts as my leader. He and I and scores of thousands of South Africans of Dutch descent had come to see that the British had treated us fairly. They took our country, but they gave it back to us with Natal and the Cape thrown in for good measure. We enjoyed greater liberty and security than we had had under our own republics, and we saw that our only hope of survival as a free nation was inside the Commonwealth.
Therefore we attended this gathering at Groote Schuur determined that South Africa should once more play its rightful part against German aggression.
It was a momentous occasion. I was the first to arrive, and I watched the other Ministers as they drove up in their cars, each vehicle bearing the embroidered pennant of the Union. We were ushered into a reception chamber hung with priceless tapestries, and containing Chinese vases and lacquered furniture. General Hertzog awaited us. It was evident from the start that he had sent for us, not in order that we might consult with him, but so that we might receive his orders.
He strode backward and forward across the carpeted floor and spoke for nearly three hours without a halt, raking up the bitterness of the Anglo-Boer War and speaking in exalted tones of the humiliation we had undergone at the hands of the British, and of the mighty work of reconstruction that Hitler was carrying out. The burden of his theme was that South Africa should remain neutral. If Hitler won the war, he would not molest us; and if the British were victorious, we would be safe anyhow.
It was growing dark before he ended and it was decided to adjourn until the next afternoon, when we were to meet again.
General Smuts and I, and the other five Ministers who stood with us, decided that night that if General Hertzog insisted on neutrality, we would carry it against him and take a vote in the House.
The Cabinet Meeting on the Sunday afternoon was a repetition of the previous one. Again General Hertzog harangued us interminably, and it was a long time before General Smuts was allowed an opportunity to state his views. He began by saying that the decision he had come to was the most serious he had been called upon to take in all his life. Then he went on to say why South Africa should stand by the Empire and declare war on Germany.
There was an occasional interruption by General Hertzog, but all felt the heavy responsibility that lay on our shoulders, and throughout the discussions ran with decorum. When at length General Smuts declared it to be his intention to test the matter in the House, a hush fell on the room. For we all knew that it meant the break-up of the Government, and that it meant many other things still lying shrouded in the future.
It was I who finally brought the conference to a close. I expressed my opinion as to our entry into the war, then I stood up and said to General Hertzog: ‘Sir, it is quite evident that we have reached the parting of the ways. Those of us who are opposed to neutrality cannot remain in office with you. Therefore this meeting is our last as fellow colleagues. I wish to thank you for the courtesy you have invariably shown us during the time we served under you, and I hope the personal friendships we have made will not be affected by what has happened.’
Hereupon everyone rose, and a butler brought in liquid refreshment which all partook of. We shook hands, and what was perhaps the most critical Cabinet Meeting ever held in South Africa was over.
’n Stilte het Oor die Vergadering Gedaal
Uit No Outspan
deur Deneys Reitz
Die parlement sou die volgende oggend, ’n Saterdag, geopen het en regdeur die Vrydag was daar ’n gedempte opwinding. Lede het in klompies in die voorportaal rondgestaan en die situasie geesdriftig bespreek. Niemand het geweet wat die eerste minister van plan was om te doen nie, want hy was so swygsaam soos ’n sfinks.
Halfelf Saterdagoggend toe die speaker opgestaan het, was elkeen op sy plek. Dadelik na die openingsgebede, was ’n hele aantal van die lede op die been en hulle het daarop aangedring dat die regering moes sê wat hulle van plan was om te doen. Dit was ’n buitengewone situasie. Die kabinet het uit dertien ministers bestaan van wie generaal Smuts en ’n verdere ses van die vorige ou Suid-Afrikaanse Partylede was, en so het ons dus ’n meerderheid van een gehad.
Generaal Hertzog kon die aangeleentheid toe nie langer ontwyk nie en hy het bleek en gespanne opgestaan. Hy het gesê die enigste besigheid van die Huis op die openingsdag was om formeel kennis te gee van ’n wet wat die senaatsitting sou verleng, en daarom sou hy op Maandagoggend ’n verklaring uitreik. Met ons dus nog steeds in die duister, het die sitting verdaag.
Ons het later ’n kennisgewing ontvang van ’n kabinetsvergadering wat om drie-uur daardie middag by Groote Schuur sou plaasvind. Dit is die geskiedkundige woning wat deur mnr. Cecil Rhodes aan die toekomstige eerste ministers van die Unie bemaak is. Hy het dit gedurende die Anglo-Boereoorlog gedoen toe die waarskynlikheid dat daar ooit ’n Unie van Suid-Afrika sou wees, heel vergesog gelyk het.
Ek kan onthou hoe ek in 1902 as ’n jong knaap onder generaal Smuts in die veld diens gedoen het. Daar het ons destyds toe woord ontvang dat mnr. Rhodes gesterf het en ook het ons gehoor van die vreemde voorwaarde wat in sy testament bevat was. Ons het dié nuus met honende gelag aangehoor. Dit het soos ’n bittere bespotting gelyk dat hierdie Engelsman van ’n verenigde Suid-Afrika en ’n eerste minister kon praat terwyl ons nog steeds mekaar aan die keel gegryp het. As enigiemand in daardie dae, so lank gelede, sou gewaag het om my te vertel dat ek eendag daardie selfde gebou as ’n kabinetsminister van die Unie sou binnegaan, en dat ek daar sou praat ten gunste daarvan om aan Engeland se kant die wapen op te neem, sou ek gedink het dat hy kranksinnig was. Maar dit was wel die geval.
Met generaal Smuts as my leier het ek in die daaropvolgende jare vooruitgegaan. Ek en hy en duisende ander Suid-Afrikaners van Hollandse afkoms, het gesien en ervaar hoe regverdig die Britte ons behandel het. Hulle het ons land beset, maar dit met Natal en die Kaap op die koop toe, teruggegee. Ons het groter vryheid en sekuriteit geniet as wat ons onder ons eie republieke beleef het, en ons het gesien dat ons enigste hoop op oorlewing as ’n vrye nasie, binne die statebond sou wees.
En so het ons dus die samekoms by Groote Schuur bygewoon, vasbeslote dat Suid-Afrika weereens sy regmatige plig teen Duitse gewelddadigheid sou verrig.
Dit was ’n gewigtige geleentheid. Ek was die eerste een wat opgedaag het, en ek het die ander ministers sien aankom – elke kar was versier met die geborduurde wimpel van die Unie. Ons is na ’n ontvangskamer begelei waar daar kosbare muurbehangsels was met Sjinese vase en verniste meubels in die vertrekke. Generaal Hertzog het ons ingewag. Van die begin af was dit duidelik dat hy ons daar wou gehad het, nie om met ons te beraadslaag nie, maar eerder dat ons sy opdragte moes ontvang.
Hy het heen en weer oor die matbedekte vloer geloop en toe vir drie ure sonder ophou gepraat. Hy het die bitterheid van die Anglo-Boereoorlog herroep en met opgehemelde toon gepraat oor hoe die Britte ons verneder het en die reuse rekonstruksiewerk waarmee Hitler besig was. Die toespraak het daarop neergekom dat Suid-Afrika neutraal behoort te bly. As Hitler die oorlog wen, sou hy ons nie treiter nie; en as die Britte seëvier, sou ons in elk geval veilig wees.
Dit was reeds amper donker toe hy klaargemaak het en daar is besluit om tot die volgende middag te verdaag.
Ek en generaal Smuts en die vyf ministers wat ons ondersteun het, het daardie aand besluit dat, as generaal Hertzog sou aandring op neutraliteit, ons teen hom sou besluit en sou aandring dat die Huis daaroor moes stem.
Die kabinetsvergadering op die Sondagmiddag was ’n herhaling van die vorige een. Weereens het generaal Hertzog ons toegespreek met ’n eindelose, vurige orasie, en dit het lank geneem voordat generaal Smuts ’n kans gegun was om sy beskouing te gee. Hy het begin deur te sê dat die besluit waartoe hy gekom het, die ernstigste was wat hy in sy hele lewe geneem het. Hy het daarop gesê hoekom Suid-Afrika die Empire moes ondersteun en oorlog teen Duitsland moes verklaar.
Generaal Hertzog het hom nou en dan in die rede geval, maar almal was bewus van die gewigtige verantwoordelikheid wat op hulle skouers gerus het, en die besprekings was deurgaans betaamlik. Toe generaal Smuts uiteindelik aangekondig het dat hy van plan was om die Huis tot stemming te laat oorgaan, het daar ’n stilte oor die vergadering gedaal. Want ons het geweet dat dit die verbrokkeling van die regering sou beteken, en dat die toekoms baie duistere dinge sou inhou.
Dit was ek wat uiteindelik die konferensie tot ’n einde gebring het. Ek het my mening gelug oor waarom ons in die oorlog betrokke moes raak. Ek het toe opgestaan en aan generaal Hertzog gesê: “Meneer, dit is baie duidelik dat ons die skeiding van die weë bereik het. Dié van ons wat neutraliteit teenstaan, kan nie langer saam met u in die kabinet dien nie. Daarom is hierdie ons laaste vergadering as medekollegas. Ek wil u graag bedank vir die hoflikheid wat u voortdurend aan ons betoon het terwyl ons onder u gedien het, en ek hoop dat die persoonlike vriendskapsbande wat hier gesmee is, ongeskonde na hierdie gebeurtenis sal bly.”
Hierna het almal opgestaan, en ’n butler het dorslessers ingebring wat almal geniet het. Ons het hande geskud, en wat miskien tot hede die mees kritiese kabinetsvergadering in Suid-Afrika was, is beëindig.
War Clouds Gathering
Click Here to Play Podcast
From No Outspan
by Deneys Reitz
It was August 1939. War clouds were gathering in Europe, but we found that our Prime Minister, General Hertzog, had withdrawn to the seclusion of his farm, and we could get no information from him. Obviously, if war broke out between Germany and Britain, the Government of South Africa would have to state its policy. We would have to say whether or not we intended standing by the rest of the Commonwealth.
I have refrained from stressing our Cabinet difficulties during the six years I served under General Hertzog. He was a man of culture and a gentleman, but he was possessed of an uneasy temperament, and there had been frequent trouble and several acute crises which had led to the resignations of some of our colleagues. General Hertzog never seemed to realise that he and his wing of the United Party were in the minority, and that he was being kept in power by General Smuts and our side of the coalition. He seldom consulted us, and on various occasions unpleasant incidents and unpalatable measures had been forced on us.
General Smuts had throughout shown real statesmanship. He knew that many of his followers thought he was weakly submitting to affronts, but time after time he counselled patience. He said that we were engaged in a vital attempt to persuade the Afrikaans and the English to work together, and if at last there came a time to break, it should be on a question of national importance instead of these minor quarrels.
That time was on hand. From the start, the United Party had been united only in name. The old Nationalist stalwarts who had joined the new party under General Hertzog in 1933 had done so with mental reservations, and we on our side had entered the pact with misgivings.
Nevertheless, both sections had done their best, and we had struggled along and somehow or other we had managed to keep the ship afloat. Now came the crucial test.
Earlier in the year, when all could see that Europe would soon be plunged into conflict, General Hertzog had repeatedly promised that he would summon Parliament before he decided on war. But he never undertook to consult Parliament should he decide not to go to war, and it had never struck anyone to question him on that point.
I have every reason to believe that he and his wing in the Cabinet had agreed to remain neutral, and that they intended doing so without calling Parliament together.
This would have placed General Smuts and his supporters in a terrible predicament, for there would have been no constitutional means of reversing a neutrality decision.
A unique coincidence saved us from this dilemma. Under the South African Constitution, all laws had to be passed by the House of Assembly and the Senate combined. It so happened that towards the middle of August the government Law Advisers discovered that the life of the Senate would expire in a few weeks, and that unless both Houses met to pass a law extending the period, no legislation passed by the Assembly alone would be valid.
General Hertzog reluctantly summoned Parliament for a brief three-day session, in order to cure this technical defect.
The last thing he desired or expected was for war to burst upon him while the House was sitting. But this was precisely what happened. As our special parliamentary train pulled into the station at Cape Town on the morning of Friday 1 September, we were met with the news that Hitler had invaded Poland, and that Britain and France would soon be at war with Germany.
General Hertzog’s luck was out. He was caught in a mesh. With Parliament met together he could now not prevent the House from taking a vote on the question of peace or war, and his plan to remain neutral without Parliamentary consent had been frustrated.
Oorlogswolke Pak Saam
Click Here to Play Podcast
Uit No Outspan
deur Deneys Reitz
Dit was Augustus 1939. Oorlogswolke het in Europa saamgepak, maar ons het daarvan bewus geword dat ons eerste minister, generaal Hertzog, hom na die afgeslotenheid van sy plaas onttrek het, en ons kon geen inligting uit hom kry nie. As daar oorlog sou uitbreek tussen Duitsland en Engeland, sou die regering van Suid-Afrika noodwendig sy beleid moes verklaar. Ons sou moes sê of ons van plan was om by die res van die Statebond te staan al dan nie.
Ek het my daarvan weerhou om ons kabinet se probleme gedurende die ses jaar wat ek onder generaal Hertzog gedien het, te beklemtoon en te openbaar. Hy was ’n gekultiveerde man en ’n heer, maar hy het ’n ongemaklike temperament besit, en daar was herhaaldelike onenighede en verskeie akute krisisse wat tot die bedankings van sommige van ons kollegas gelei het. Dit het gelyk asof generaal Hertzog nie besef het dat hy en sy Verenigde Party-vleuel in die minderheid was nie, en dat generaal Smuts, aan ons kant van die koalisie, hom aan die bewind gehou het. Hy het selde met ons beraadslaag, en op verskeie geleenthede was daar onaangename voorvalle, en onsmaaklike maatreëls is op ons afgedwing.
Generaal Smuts het deurgaans ware staatsmanskap gewys. Hy het geweet dat baie van sy volgelinge van mening was dat hy swak opgetree het en dat hy beledigings eenvoudig aanvaar het, en keer op keer moes hy geduld beoefen. Hy het gesê dat ons in ’n wesentlike poging betrokke was om die Afrikaners en die Engelse te oorreed om saam te werk, en as daar uiteindelik ’n breuk moes kom, behoort dit op grond van ’n kwessie van nasionale belang te wees en nie as gevolg van geringe gekibbelry nie.
Daardie tyd het nou aangebreek. Reg van die begin af was die Verenigde Party net in naam verenig. Die ou Nasionale staatmakers wat in 1933 by die nuwe party onder generaal Hertzog aangesluit het, het dit met heimlike voorbehoude gedoen, en ons van ons kant af het die akkoord met bedenkinge aangegaan.
Nietemin het beide groepe hul bes probeer en op ’n manier voortgeploeter, en tog het ons op die een of ander manier daarin geslaag om die boot vlot te hou. Nou het die beslissende toets aangebreek.
Vroeër in die jaar toe almal kon sien dat Europa binnekort in ’n konflik gedompel sou word, het generaal Hertzog herhaaldelik belowe dat hy die parlement byeen sou roep voordat hy ten gunste van oorlog sou besluit. Maar hy het nooit onderneem om met die parlement te beraadslaag in geval hy sou besluit om nie by die oorlog aan te sluit nie, en die gedagte het nooit by iemand opgekom om vrae oor dáárdie punt aan hom te stel nie.
Daar was vir my rede om te glo dat hy en sy vleuel in die kabinet ooreengekom het om neutraal te bly, en dat hulle van plan was om dit te doen sonder om die parlement byeen te roep.
Dit sou generaal Smuts en sy ondersteuners in ’n vreeslike verknorsing gedompel het, want daar sou geen konstitusionele manier gewees het om die neutrale besluit om te keer nie.
’n Unieke toeval het ons dié dilemma laat vryspring. Die Suid-Afrikaanse grondwet het bepaal dat alle wette gesamentlik deur beide die Volksraad en die Senaat goedgekeur moes word. Dit het só gebeur dat, ongeveer halfpad deur Augustus, die regering se wetgewende raadgewers ontdek het dat die Senaat se termyn binne ’n paar weke sou verstryk, en tensy beide Huise nie byeen sou kom om ’n wet goed te keur wat die periode sou verleng nie, sou geen wetgewing wat alleenlik deur die Laerhuis goedgekeur is, geldig wees nie.
Heel teensinnig het generaal Hertzog die Parlement byeengeroep vir ’n kort driedaagse sessie, met die doel om dié tegniese tekortkoming reg te stel.
Die laaste ding wat hy wou hê om te gebeur, was vir die oorlog om los te bars terwyl die Huis in sitting was. Maar dit was presies wat gebeur het. Met dat ons spesiale parlementêre trein die oggend van Vrydag 1 September die Kaapstadse stasie binnegestoom het, het die nuus ons bereik dat Hitler Pole binnegeval het, en dat Brittanje en Frankryk kort daarna sekerlik in ’n oorlog teen Duitsland betrokke sou wees.
Generaal Hertzog se geluk het teen hom gedraai. Hy het in ’n strik beland. Die Parlement was byeen en hy kon nie die Huis verhinder om te stem of daar oorlog of vrede sou wees nie, en sy plan om sonder parlementêre toestemming neutraal te bly, was gefnuik.
Real Money
by Herman Charles Bosman
‘It explains in the newspaper,’ At Naudé said, ‘how you can tell the difference between a good five-pound note and those forged ones. There are a lot of forged notes in circulation, the paper says, and the police are on the point of making an arrest.’
‘Bad as all that, is it?’ Gysbert van Tonder asked. ‘I’ve noticed that when the papers say that about the police, it means that unless somebody walks into the charge office to confess that he did it, the police are writing that case off as yet another unsolved African mystery. There’s only one thing worse, and that’s when they write in the papers about a dragnet, and that the police are poised and ready to swoop. That means the guilty person left the country a good while before with a lot of luggage that he didn’t have when he came into the country, and with his passport in order.’
Gysbert van Tonder’s lip curled as he spoke. It was sad to think that an occasional misunderstanding with a mounted man on border patrol should have led to his acquiring so jaundiced a view of the activities of the forces charged with the state’s internal government.
‘How you can tell,’ At Naudé continued patiently, ‘that it’s a counterfeit five-pound note is that it’s actually a very good imitation note. The only way you can tell it’s a forgery is that it’s better printed than the genuine note, and that it’s got the word “geoutoriseerde” spelt right.’
The schoolmaster looked interested.
‘Well, they keep on changing Afrikaans spelling so much,’ he said, ‘that I don’t know where I am, half the time, teaching it. Anyway, I’d be glad to know what the right way is to spell that word. But, unfortunately, I haven’t got a five-pound note on me at the moment – I don’t suppose anyone here would care to lend me one.’
His tone was pensive, wistful. But he was quite right. Nobody took the hint.
‘Just until the end of the month,’ young Vermaak said, again, but not very hopefully.
After an interval of silence, At Naudé said that even if somebody were to lend the schoolmaster a fiver – which, in his own opinion, did not seem very likely – it would still not help him with the spelling of that word. Because it was the genuine banknote that had the spelling wrong – spelling it the old way. Only the counterfeit note had the correct, new spelling.
Jurie Steyn said that that was something that had him beat, now: calling it a counterfeit note just because it had better printing and spelling than the genuine note. It was one of those things that made his head reel, Jurie Steyn added. No wonder a person sometimes felt that he didn’t know where he was in the world.
‘Saying that just because it’s better than the real note,’ Jurie Steyn continued, ‘then, for that reason, it’s no good – that’s got me floored all right.’
A situation like that opened up possibilities on which he, personally, would rather not dwell, Jurie Steyn went on.
‘By and by,’ Jurie Steyn said, ‘it will mean that if a respectably dressed stranger comes here to my post office, driving an expensive motor car, and he hands me a banknote that I can see nothing wrong with, except that it looks properly printed, then it means I’ll have to notify the police at Nietverdiend. But if a Mshangaan in a blanket comes round here and he doesn’t buy stamps, even, but he just wants change for a five-pound note, then I’ll know it’s all right, because the banknote has got bad spelling and the lion on the back is rubbed out in places, through the pipe in his mouth having been drawn wrong the first time.’
Oupa Bekker nodded his head, thoughtfully.
‘Yes, there were certain matters relative to currency, as passed from person to person, that did not always admit of facile comprehension,’ he declared somewhat pompously.
‘Take the time the Stellaland Republic issued its own banknotes, now,’ Oupa Bekker said. ‘Well, of course, the Stellaland Republic didn’t last very long. And it might have been different if it had gone on for a while. But I’m just talking about how it was when we first got our own Stellaland Republic banknotes, and about how pleased we all were about it.
‘The trouble in that part of the country was that there were never enough gold coins to go around, properly. Even before the Stellaland Republic was set up, there was that trouble. You could notice it easily, too, by the patches a lot of the men had on the back parts of their trousers.
‘And so, when the Stellaland Republic starting printing its own banknotes, it looked as though everything would come right. But the affairs of the nation did not altogether follow the course that we expected. I remember the boarding-houses landladies. What they wanted at the end of the month, they said, was – I remember very clearly – money. I don’t think I’ve ever, in my life, either before or since, heard quite that same kind of sniff. I mean, the kind of sniff a Stellaland Republic landlady would give at the end of a month when she saw you feeling in an envelope for banknotes.
‘Then there was the Indian storekeeper.
‘I was once with my friend, Giel Haasbroek, in the Indian store, and I’ll never forget the look that came over the Indian’s face when Giel Haasbroek produced a handful of Stellaland Republic banknotes to pay him. Among other things, what the Indian said was that he had a living to make, just like all of us.
‘“But these banknotes are perfectly good,” Giel Haasbroek said to the Indian. “Look, there’s a picture of the Stellaland Republic eagle across the top, here. And here, underneath, you can read for yourself the printed signatures of the President and the Minister of Finance – signed with their own names too.”
‘I’ll never forget how the Indian shopkeeper winced, then, either. The Indian said that he had nothing against the eagle. He was willing to admit that it was the best kind of eagle that there was. He wouldn’t argue about that. Where he came from, they didn’t have eagles. And if you were to show him a whole lot of eagles in a row, he didn’t think he’d be able to tell the one from the other, hardly, the Indian said. We must not misunderstand him on that point, the Indian took pains to make clear to us. He had no intention of hurting our feelings in any way. He would not take exception to the eagle in any shape or form.
‘But when it came to the signatures of the President and the Minister of Finance, it was quite a different matter, the Indian said. For he had both their signatures in black and white – for old debts that he knew he’d never be able to collect, the Indian said. And of the two, the President was worse than the Minister of Finance, even. The President had got so, the Indian said, that for months now, on his way to work in the morning, he would walk three blocks out of his way, round the other side of the plein, just so that he didn’t have to pass the Indian’s store.’
Oupa Bekker interrupted his story to get a match from the school-teacher. That gave us a chance to ponder over what he had said. For they had fallen strangely on our ears, some of his words. There appeared to have been a certain starkness about the texture of life, in the old days, that our present-day imaginings could not too readily embrace.
‘But they never caught on, really, those Stellaland Republic banknotes,’ Oupa Bekker continued. ‘Afterwards the Government withdrew the old banknotes and brought out a new issue. But even that didn’t help very much, I don’t think. Although, I must say, the new series of banknotes looked much nicer. The new banknotes were bigger, for one thing. And they were printed in more colours than the old ones. And they had a new kind of eagle on top. The eagle seemed more imposing, somehow. And he also had a threatening kind of look, that you couldn’t miss. It was like the Stellaland Republic threatening you, if you got tendered one of those notes for board and lodging, and you were hesitating about taking it.
‘But, all the same, those banknotes never really seemed to circulate very much. Maybe the Indian storekeeper was right in what he said. Perhaps, after all, it wasn’t the eagle, so much, that they should have changed, as those two signatures on the lower portion of the banknote. Perhaps they should have been signed so that you couldn’t read them.
‘And, as I have said, the queer thing is that there was nothing wrong with those Stellaland Republic banknotes. They weren’t counterfeit notes in any way, I mean. They were absolutely legal. The eagle and the printing were both all right – they were the smartest-looking eagle and the smartest printing you could get in those days. And yet … there you are.’
We agreed with Oupa Bekker that the problem of money was pretty mixed up, and always had been. Shortly afterwards the Government lorry arrived from Bekkersdal, and the lorry-driver’s assistant went up to the counter.
‘Change this fiver for me, please, Jurie,’ he said.
Now it was Jurie Steyn’s turn to be funny. He took full advantage of it. He turned the note over several times.
‘The printing looks all right,’ Jurie Steyn said. ‘And for all I know, the spelling is also all right. And the lion hasn’t got a pipe in his mouth.
‘What kind of fool do you think I am, handing me a note like this? About the only thing it hasn’t got on it is an eagle.’
The lorry-driver’s assistant looked at Jurie Steyn, mystified.
Ware Geld
“Daar word in die koerant verduidelik,” het At Naudé gesê, “hoe mens die verskil tussen ’n goeie vyfpondnoot en ’n vervalste een kan sien. Daar is ’n hele klomp vervalste note in omloop, het die koerant gesê, en die polisie is op die punt om ’n arrestasie te maak.”
“Is dit regtig só sleg?” het Gysbert van Tonder gevra. “Ek het opgemerk, as die koerante so iets oor die polisie sê, beteken dit dat, tensy iemand by die aanklagkantoor inloop en beken dat hy dit gedoen het, die polisie daardie saak sal afskryf as net nog ’n onopgeloste raaisel in Afrika. Daar is net een ding wat erger is, en dit is wanneer hulle in die koerante oor ’n dregnet skryf, en dat die polisie slaggereed is en reg staan om toe te slaan. Dit beteken dat die skuldige persoon ’n hele ruk vroeër al die land uit is met ’n klomp bagasie wat hy nie saam met hom gehad het toe hy die land ingekom het nie, en met sy paspoort in die haak.”
Gysbert van Tonder se lip het smalend opgetrek terwyl hy gepraat het. Dit was hartseer om te dink dat ’n toevallige misverstand met ’n man op ’n perd op grenspatrollie, kon lei na so ’n verwronge beskouing oor die aktiwiteite van die polisiemag – wat opdragte uitvoer wat deur die staat se interne regering aan hulle toevertrou is.
“Hoe kan jy sê,” het At Naudé geduldig voortgegaan, “dat dit ’n vervalste vyfpondnoot is wat eintlik ’n baie goeie nagebootste noot is. Die enigste manier waarop jy kan vasstel dat dit vervals is, is as die drukwerk beter is as dié van die egte noot, en dat dit die woord ‘geoutoriseerde’ reggespel is.”
Die onderwyser het geïnteresseerd gelyk.
“Wel, hulle is besig om die Afrikaanse spelling so te verander,” het hy gesê, “dat, wanneer ek les gee, ek die helfte van die tyd nie weet waar ek is nie. In elk geval, ek sal bly wees om te weet wat die regte manier is om daardie woord te spel. Maar ongelukkig het ek op die oomblik nie ’n vyfpondnoot by my nie – ek skat daar is seker niemand hier wat kans sien om my een te leen nie.”
Sy toon was peinsend en ietwat pleitend. Maar hy was heeltemal reg. Niemand het op die skimp gereageer nie.
“Net tot die einde van die maand,” het die jonge Vermaak weer gesê, maar nie juis te hoopvol nie.
Na ’n tussenpose van stilte, het At Naudé gesê, selfs al sou iemand die onderwyser ’n vyfpondnoot leen – wat, na sy mening, heel onwaarskynlik gelyk het – dit nog nie sou help met die spelwyse van daardie woord nie. Want dit was die opregte banknote wat die verkeerde spelling gehad het – die ou spelwyse. Slegs die vervalste note het die korrekte, nuwe spelling gehad.
Jurie Steyn het gesê dat dit nou iets was wat hom dronkgeslaan het – dat dit ’n vervalste noot genoem is net omdat dit beter drukwerk en spelling gehad het as die opregte noot. Dit was een van daardie dinge wat sy kop laat draai het, het Jurie Steyn bygevoeg. Dis geen wonder dat ’n mens soms voel dat jy nie weet waar in die wêreld jy is nie.
“Om dit te sê net omdat dit beter as die ware noot is,” het Jurie Steyn voortgegaan, “en dat dit, om daardie rede, nie goed genoeg is nie, slaan my voete skoon onder my uit.”
So ’n situasie skep nuwe moontlikhede waarby hy, persoonlik, liewer nie wou vertoef nie, het Jurie Steyn verder gesê.
“Straks,” het Jurie Steyn gesê, “sal dit beteken dat, as ’n respektabele, netjies aangetrekte vreemdeling wat ’n duur motorkar bestuur, hier by my poskantoor aankom en my ’n banknoot gee wat vir my lyk of daar niks mee verkeerd is nie, behalwe dat dit lyk of dit behoorlik gedruk is, dan beteken dit dat ek die polisie by Nietverdiend moet laat weet. Maar as ’n Shangaan met ’n kombers om hom hier aankom, en hy kom nie eers om seëls te koop nie, maar hy soek net kleingeld vir ’n vyfpondnoot, dan weet ek dis alles reg, want daar is ’n verkeerde spelling op die banknoot en die leeu op die agterkant is op ’n paar plekke afgevryf deurdat die pyp in sy mond die eerste keer verkeerd geteken is.”
Oupa Bekker het sy kop nadenkend geskud.
“Ja-nee, daar was sekere sake in verband met ’n geldeenheid soos dit van persoon tot persoon bedryf was, wat nie altyd maklik verstaanbaar was nie.
“Dink maar nou aan die tyd toe die Stellalandse Republiek sy eie banknote uitgereik het,” het oupa Bekker gesê. “Natuurlik het die Stellalandse Republiek dit nie lank gemaak nie, en moontlik kon dit anders gewees het as hy langer voortbestaan het. Maar ek praat maar net oor hoe dit was toe ons vir die eerste keer ons eie Stellalandse Republiek-banknote gekry het, en hoeveel genoeë dit ons almal verskaf het.
“Die moeilikheid in daardie deel van die land was dat daar nooit genoeg goue muntstukke in omloop was nie. Selfs voor die Stellalandse Republiek tot stand gekom het, was daar probleme. Jy kon dit nogal maklik sien deur net op te let hoeveel mans gelapte broeke gedra het.
“En so, toe die Stellalandse Republiek begin het om sy eie banknote te druk, het dit gelyk asof alles aan die regkom was. Maar die volk se sake het nie heeltemal die verwagte koers gevolg nie. Een ding wat ek onthou was die eienaresse van die losieshuise. Wat hulle aan die einde van die maand wou hê – en dit onthou ek baie duidelik – was geld. Ek glo nie ek het ooit weer in my lewe, voor daardie tyd of daarná, presies dieselfde soort van gesnuif gehoor nie. Wat ek eintlik bedoel, is daardie soort van gesnuif wat ’n Stellalandse losieshuis-eienares aan die einde van die maand sou laat hoor as sy jou in die koevert sien rondvroetel het.
“Dan was daar die Indiese winkelier.
‘Ek was saam met my vriend, Giel Haasbroek, in die Indiese winkel, en ek sal nooit daardie kyk op die Indiër se gesig vergeet nie toe Giel Haasbroek ’n klomp Stellalandse Republiek-banknote uitgehaal het om hom te betaal. Saam met al die ander goed wat die Indiër gesê het, was dat hy ook, net soos ons almal, ’n bestaan moes maak.
“Maar daar’s niks verkeerd met hierdie note nie,” het Giel Haasbroek aan die Indiër gesê. “Kyk, hier’s die prent van die arend van die Stellalandse Republiek boaan die noot. En hier, onderaan, jy kan vir jouself die gedrukte handtekeninge van die president en die minister van finansies lees – hulle eie name is daar geteken.”
“Ek sal ook nooit vergeet hoe die Indiese winkelier toe gegril het nie. Die Indiër het gesê dat hy niks teen die arend gehad het nie. Hy was heeltemal gewillig om te erken dat dit die beste soort arend was. Daaroor sou hy nie stry nie. Dáár waar hy vandaan kom, het hulle nie arende gehad nie. En as jy hom ’n hele klomp arende op ’n ry sou wys, dink hy nie hy sou die een van die ander kon onderskei nie, nie maklik nie. Op daardie punt moes ons hom nie verkeerd verstaan nie – die Indiër het moeite gedoen om dit vir ons duidelik te maak. Dit was glad nie sy bedoeling om ons gevoelens op enige manier seer te maak nie. Hy sou op geen manier beswaar maak teen die arend nie.
“Maar wanneer dit kom by die handtekeninge van president en die minister van finansies, was dit ’n heeltemal ander storie, het die Indiër gesê. Want hy het altwee se handtekeninge in wit op swart gehad – vir ou skuld wat hy geweet het hy nooit sou kon invorder nie, het die Indiër gesê. En van die twee was die president erger as die minister van finansies, verseker. Die president het dit so ver gevoer, het die Indiër gesê, dat hy nou al vir maande lank, wanneer hy op pad werk toe was, drie blokke uit sy pad uit, om die anderkant van die plein, verby gestap het net sodat hy nie verby die Indiër se winkel hoef te gestap het nie.”
Oupa Bekker het die storie onderbreek om ’n vuurhoutjie by die onderwyser te kry. Dit het ons ’n geleentheid gegee om na te dink oor wat hy gesê het. Want party van sy woorde was vir ons vreemd. Dit het vir ons voorgekom of die tekstuur van die lewe in die vroeë dae soort van styf en strak was, en deesdae vind ons denkwyses dit moeilik om te aanvaar.
“Maar hulle het nooit regtig gewild geraak nie, daardie Stellalandse Republiek banknote,” het oupa Bekker voorts vertel. “Later het die regering die ou banknote onttrek en nuwes in omloop gebring. Maar ek dink nie dat selfs dit veel van ’n verskil gemaak het nie. Ek moet egter sê dat die nuwe banknote baie mooier gelyk het. In die eerste plek was die nuwe banknote groter. En hulle was in meer kleure as die oues gedruk. En daar was ’n nuwe soort arend aan die bokant. Dié arend het meer imponerend gelyk, op die een of ander manier. En hy het ook ’n soort van dreigende voorkoms gehad, wat jy nie kon miskyk nie. Dit was asof die Stellalandse Republiek jou gedreig het, as jy gehuiwer het om dit te aanvaar, as jy een van daardie note vir losies aangebied is.
“Maar tog het dit gelyk of daardie banknote nooit regtig veel gesirkuleer het nie. Miskien was die Indiese winkelier reg in dit wat hy gesê het. Miskien, op stuk van sake, moes hulle nie juis die arend verander het nie, maar eerder die twee handtekeninge onderaan die banknote. Miskien moes die handtekeninge so geteken gewees het dat mens dit nie kon lees nie.
“En, soos ek gesê het, die snaakse ding was dat daar niks met daardie Stellalandse Republiek banknote verkeerd was nie. Ek meen, op geen manier was hulle vervalste note nie. Hulle was geheel en al wettig. Die arend en die drukwerk was albei heeltemal reg – en dit was die elegantste arend wat jy jou kon voorstel, en die drukwerk was die netjiesste wat jy in daardie dae kon kry. En tog … dis hoe dit was.”
Ons het saam met oupa Bekker gestem dat die kwessie van geld redelik deurmekaar was, en dat dit nog altyd so was. Kort daarna het die regeringslorrie van Bekkersdal daar aangekom. Die bestuurder se assistent het na die toonbank toe gestap.
“Jurie, gee my asseblief kleingeld vir hierdie vyfpondnoot,” het hy gesê.
Dit was Jurie se beurt om snaaks te wees. Hy het groot gebruik gemaak van die situasie. Hy het die noot ’n hele paar keer omgedraai.
“Die drukwerk lyk reg,” het Jurie Steyn gesê. “En sover ek weet, is die spelling ook reg. En die leeu het nie ’n pyp in sy bek nie.
“Dink jy ek is ’n gek – om my so ’n noot soos hierdie een te gee …? Omtrent die enigste ding wat dit nie het nie, is ’n arend.”
Die lorriebestuurder se assistant was skoon stomgeslaan.
