Alleen op die plaas
Uit Met die Boere in die veld
deur Sarah Raal
Dit het toe weer tyd geword, vir ons om ’n voorraad voedsel te gaan haal. Ons doen ook ons bes om soveel moontlik in hande te kry, sodat ons nog iets vir die burgers kan gee, as hulle daar aankom. Hulle moet egter so versigtig wees; en omdat ons plaas so digby Krugerstasie geleë is, kon hulle net snags met enige mate van veiligheid, by ons ’n besoek aflê.
Ongeveer drie maande na my pa gevang is, kom daar een aand ’n groot Boerelaer by ons aan; dieselfde nag, sou hulle nog weer verder gaan. Ons is deur die Engelse gewaarsku dat, as ons nie die Boerekommando’s wat daar opdaag, rapporteer nie, ons sekerlik in die moeilikheid sou beland; maar aan rapporteer, het ons nie eens gedink nie. Selfs die ou bediendes op die plaas, was gewoond daaraan dat daar, af en toe, burgers aankom. Een werker met die naam van Andries, het nie minder as 27 jaar by my pa op die plaas gewerk.
Drie dae nadat die laer daar was, moes ons ’n nuwe voorraad kos gaan haal. Omdat die pas op my ma se naam was, gaan sy en neem my klein sustertjie en broertjie saam, sodat ek alleen op die plaas agterbly. Hulle sou weer dié middag tuis wees, en ek het baie werk om te doen.
Teen die middag, toe dit omtrent tyd was dat hulle moet terugkeer, neem ek die verkyker en gaan sit op die rantjie agter die huis, om die pad dop te hou. Dit gaan al naderhand sononder se kant toe, en nog daag hulle nie op nie. Ek begin, toe al, half onrustig raak. Maar, stel ek myself gerus, hulle het seker een or ander oponthoud gehad, en sal nou-nou hier wees. Dis later egter al sterk donker, en nog geen teken is daar van hulle te sien nie. Omdat ek toe ook niks meer kon sien nie, besluit ek maar om af te gaan, huis toe. Teen dié tyd, het ek ook al alle hoop op hul koms laat vaar. Ek laat ons ou bediende Tryn roep, om by my in die huis te kom slaap, en terselfdertyd ook vir ou Andries om van hom raad te vra, en te hoor of daar nog ’n ryperd oor is om vroeg die volgende môre, ’n jong werker daarmee te stuur, met die hoop dat hy sal kan uitvind wat van my moeder-hulle geword het.
Tot my grootste ontsteltenis en verbasing, moes ek uitvind dat ou Andries reeds die vorige nag al, sak en pak weggeloop het. Toe laat ek ou Sam, ou Tryn se man, roep, en hoor van hom dat ou Andries al lankal gepraat het van wegloop Engelse toe. Hulle, so vertel hy, behandel ’n mens so goed; jy kry ’n “uniform” en ’n “rifle”, en word nog boonop goed betaal as jy in hul diens is. Dadelik besef ek toe waarom ou Andries die laaste tyd so bot en nukkerig was, asook die rede dat daar die vorige aand so laat nog lig in sy hut was.
’n Nuwe vrees maak hom nou meester van my. Duisende spookgedagtes deurkruis my verwarde brein. Buite is dit donker, en alles lyk spookagtig. Binne-in die groot huis, is dit nog stiller en donkerder. Ek, meisiemens van nog maar ’n paar jaar in haar twintigs, weerloos, alleen, met net die plaasarbeiders. Elke kraak van die vloer, of gepiep van ’n vlermuis, laat ’n koue rilling langs my ruggraat afgaan. In my verbeelding sien ek allerhande spookgedaantes, wat uit elke donker hoek en kamer dreigend na my sit en loer. ’n Benoude gevoel van angs en verdriet, dreig om my rasend die huis te laat uitstorm. Maar buite is dit ewe aaklig en donker, en wie weet wat wag daar … ou Andries …
Dis nou al omstreeks tienuur, en ou Tryn, wat gou haar kleingoed gaan versorg het, is nou ook weer terug. Ek het ook nog niks geëet nie, en voel ook nie lus vir iets nie. Ons maak maar ’n plan om te gaan slaap. Slaap – wie kan slaap in sulke omstandighede? Ek sidder by die gedagte om alleen in die donker kamer te slaap. Ek is vanaand bang vir die huis, bang sommer vir alles. Ou Tryn oorreed my egter later om maar bed toe te gaan. “Môre kom hulle – en dan is alles weer reg,” troos sy.
Slaap kon ek egter nie. Ek lê en rondrol, en maak allerhande planne, om uit die moeilikheid te kom. Alles is vir my so deurmekaar, dat ek nie weet wat om daarvan te maak nie. Elke keer as dit vir my lyk ek het ’n moontlike oplossing gevind, dan kom daar weer ’n nagmerrie-gedagte, en verban die bietjie hoop wat daar nou net opgeflikker het. Dan begin ek maar van voor af oor. Ou Andries kom nou weer in my gedagtes na vore, wat my so laat skrik dat ek sommer orent sit in die bed. Ek is bang vir hom … waar sou hy wees? Sal hy my nie miskien kom aanval nie? In my verbeelding, sien ek hom in die donker nadersluip, na my venster toe. Ek word so benoud dat ek amper hard aan die skreeu gaan, maar die gesnork van ou Tryn, wat lekker in die kamer langsaan slaap, is gerusstellend, en laat my bietjie veiliger voel. Honderde gedagtes dwarrel nou weer deur my brein.
Ek begin maar weer die feite en gebeurtenisse opsom, en vergelyk. Die geheimsinnige wegbly van my moeder hulle, ou Andries se stories en weglopery – ja, nou kry ek die draad. Ek verbind die twee gebeurtenisse, en voel toe oortuig dat ek nou die oplossing gevind het. Dit is nooit anders nie. Ou Andries het gaan rapporteer van die Boerelaer, wat hier by ons was, as gevolg waarvan my ma sommer op die stasie gevang is. Dié gedagte verydel die laaste bietjie hoop, wat ek nog gehad het op hulle koms.
~
Hier sit ek met die hele boerdery om na om te sien, meer as 2,000 skape, perde, beeste, en ook al die landbougereedskap. Wat moet ek met alles maak? In die huis is nog £500, in my pa se geldtrommel, en ook nog al sy papiere en bewyse. Wat sal ek maak? Onder beskerming ingaan? Terwyl my ouers in die kamp is, en my broers veg, om dan agter hul bloed te skuil? Nee, nooit nie! Dan liewer vlug of self gaan veg. Ek kon nooit sommer alles so aan die vyand oorgee, sonder om iets te doen nie; ek moet ’n plan maak. Miskien kom hulle my nog vang, en dan vat hulle alles. Ek moet die geld versorg en die goed ook, maar hoe? Ek maak ’n plan om te vlug, maar weet ook nie hoe, en waarheen, nie. Ek maak nou eers ’n plan met die geld. “Wat sal nou die veiligste wees?” dink ek. Begrawe? Nee, die note sal nat word, en dan niks werd wees nie. Ná baie oorwegings, besluit ek om die geld aan my lyf te dra. Agtien pond was nog in goud; dié neem ek toe en werk dit in ’n linneband, en sit dié om my hoed met ’n swart band buite oor. Die ander geld – by die £500 in note – werk ek in die soom van ’n rok van my vas, en hou net £6 los in die beursie. As ek die rok dra, en die hoed op het, het ek al die geld aan my.
Nou dat die geld veilig is, voel ek meer gerus, en ook gereed om te vlug as dit so moet kom. Dit is nou al die derde dag dat my moeder-hulle weg is, en ek het nog niks van hulle gehoor nie. Miskien kom hulle my nog vang, wie weet. Ek kan ook niks uitvoer nie, en wag dus maar om te sien hoe dinge gaan verloop. Rusteloos dwaal ek rond, van die een kamer na die ander. Ek mag ook nie te veel laat agterkom dat ek bang is nie. Ou Sam en Tryn word dalk ook skrikkerig; en as hulle my verlaat, wat word dan van my? Die dae en nagte is almal te lank en eensaam, sodat ek half wens dat daar iets moet gebeur, wat ook al, net dat daar ’n verandering in die spel kom. ’n Week gaan so verby, sonder dat daar iets buitengewoons voorval. Vroeg een môre, kom ou Tryn my kamer ingestorm, en sê: “Jy moet gou opstaan, hier kom ’n klomp perderuiters aan. Dit lyk na Engelse.”
Haastig vlieg ek die bed uit, trek gou die rok met die geld aan, en sit die hoed op my kop, sluit die deure, en gaan staan op die stoep.
Gou-gou was die swart spioene ook daar, en sê ewe brutaal aan my: “Jy gee mos vir die Boere geld en kos; vandag sal ons jou wys wat ons kan doen.”
Teen dié tyd daag die vyand ook op, en hulle wil sommer die huis instorm, maar vind die deure gesluit. ’n Offisier kom na my toe en sê: “Wel, mej. Raal, het jy al van jou moeder gehoor?”
“Nee! Weet jy iets van haar af?”
“Ja, sy is gevang en weggestuur.”
“Waarom is sy gevang?”
“Hier was ’n Boerelaer, en julle het dit nie gerapporteer nie. Dit help nie om daaroor te praat nie. Ons is nou hier om die geld te kom haal. Julle voorman, ou Andries, het ons vertel, van die geld en kos wat julle aan die Boere gee.”
“Wel, daar is die huis, gaan kry maar die geld.”
’n Paar van hulle stap toe die huis binne, en begin rondsnuffel. Naderhand kom een by my klerekas uit, en kry daar my beursie met ’n paar pond in.
“So, en waar is die ander?” wil hy weet.
“Dit moet jy vir ou Andries vra,” antwoord ek.
Hy gooi die beursie neer; en terwyl hy uitstap, waarsku hy my dat ek nou baie versigtig moet wees. Hulle sou my in die tronk stop, as ek weer Boere daar kos of iets anders gee, of as die Boere net daar aankom. Verder, sê hy, hou hulle my van die stasie af dop, en sal voortaan elke dag vir ou Andries uitstuur, om ’n oog op my bewegings, hier op die plaas, te hou. Toe is hulle weg en, dank die Vader, my geld is nog veilig.
Ek weet nou dat my ma-hulle gevang en weggestuur is, na ’n kamp toe, maar waarheen weet ek nie. Van my pa en broers weet ek ook niks. Ek probeer maar gewoond raak aan die lewe. As ek nou maar hier ongestoord kan bly, sal dit nog goed gaan, maar ongelukkig is ons plaas baie na aan die spoor, en daarby word ek ook nog gereeld besoek, deur gewapende swart spioene. ’n Paar van ou Andries se kinders, wat niks met hom te doen wil hê nie, bly ook nog op die plaas, en deur hulle hoor ek altyd wanneer ou Andries daar kon opdaag.
Still Not Home
From ‘Finding the Subject’
In Recognising Blues
by Herman Charles Bosman
When Leon Feldberg asked me to write, as usual, for the Rosh Hashanah issue of The South African Jewish Times, it seemed that it was going to be straightforward enough. All that was needed – so it seemed – was for me to find a subject, something with a kind of angle on the relations between Jew and Gentile – the rest to be left to the typewriter and chance. In the end I was to find that the only part of the article that was simple was to be the writing of it. Getting hold of a subject proved to be an almost insurmountable problem.
‘Jew and Boer on the Platteland?’ Feldberg suggested. Done to death, I thought.
Then: ‘How about The Merchant of Venice – a new interpretation of Shylock?’
But I remembered many long essays I had read on Shylock. Humbly, I felt that if I were some day, perhaps, to throw a small amount of new light on the character of Shakespeare’s Jew, it would not be in the course of a thousand words turned out on the spur of the moment. I had just seen an advance notice of Edith Sitwell’s A Notebook on William Shakespeare, to be published in England the next month. ‘A phrase is studied and will be found to hold the whole meaning of the play … a work which serves to illumine Shakespeare’s mighty and many-sided genius’ – so read the blurb to Edith Sitwell’s book.
Where would I be, among these writers of scholarly treatises, with my thousand-word dissertation on Shylock, dashed off at speed?
A little later Edgar Bernstein suggested that I write on the subject: ‘The Jewish Contribution to South African Literature’. Well, I could try, I reflected – especially as he lent me a little publication dealing with the Jewish Book Festival, containing a considerable number of informative articles from which I could crib. I paged through the booklet. Somehow the thought of rehashing the contents and dishing them up in a different form did not make a strong appeal to me. In any case, everybody would know that an article along these lines would not be the result of original research – they would all know where I had cribbed it from. I paged through the list of contributors. Ehrhardt Planjé, I read. Uys Krige. That seemed an idea. They had found subjects to write about. I would learn from them how they did it. I might get a lead that way.
I tried Ehrhardt Planjé first. He was out.
But Uys Krige understood my problem right away. I said: ‘If I have got to start now going into the genealogies of South African writers, to find out which are Jews and which are not …’.
‘That’s exactly what the Jews complain about the Nazis having done,’ Krige said. ‘In any case, to discuss a specifically Jewish contribution to South African culture could become something like special pleading. It’s an insulting thing to do to a people.’
He explained that he had written an article on Olga Kirsch because, latterly, she had improved very considerably, and he felt that after the way Greshoff had dealt with her, considerations of fair play demanded a more balanced assessment of her work, which had great and obvious merit.
‘What about David Fram?’ Krige asked. ‘Write about him. There’s a good subject for you. Fram has got a far bigger reputation in America than he has in this country.’
That seemed to open up possibilities. Meanwhile, I again tried to get hold of Planjé. The article he had written, ‘The Jew as depicted in the Afrikaans Novel’, was intriguing. Some years before he had written an essay, ‘The Elephant on the Monkey’. He seemed good at titles. Perhaps he would be able to think out something equally good for me. I learnt, however, that Planjé had not yet come home.
Accordingly I tackled David Fram, whose great drawback in the field of literature was his excessive modesty. And this time Fram was not only modest, he was also sick. He could hardly talk. But he was able to supply me with a number of statistics. His temperature was 104 degrees. Of his poems, 60 per cent had a South African setting. He would not be able to move around for another 14 days. His longest poem, ‘In Dorem Afrika’, ran to 83 pages. He was taking medicine every three hours. His poem, ‘The Boers’, was 3,200 lines in length. He had just taken three tablets, each containing 0.5 grams of Beta-phenyllisopropylamine sulphate.
There was not much doing there, it seemed to me. So I tried Planjé again. He had still not come home.
Thereupon I went for a stroll down Fox Street. I interviewed one or two Jewish businessmen I knew, explaining my difficulty. Couldn’t they perhaps help me find a lead? ‘What is the average Jewish businessman’s attitude towards culture?’ I asked the proprietor of a furniture shop. ‘Oh, just about the same as the attitude of the average non-Jewish businessman,’ the furniture dealer’s clerk answered, pointedly.
That gave me something to think about.
I mentioned the other alternative – an article on Shylock.
‘Well, why not say that The Merchant of Venice is true to life?’ the aforementioned clerk replied, his tone seeking to convey a light irony. ‘Look for how many years now writers have been apologising for Shakespeare, or for the Jews, and have been trying to explain Shylock away. Why not just say, well, the pound of flesh and all that – is life not life? That’s an original approach, isn’t it?’
‘It’s original enough,’ I conceded, ‘but, I mean to say, isn’t there enough anti what-you-m-call-it in the world as it is? No, I’m afraid your suggestion is out. Perhaps Planjé could put me on to something.’
But Planjé was also out. He had still not found his way home.
Shortly after that, I saw SA Rochlin. ‘Can you help me find a subject to write on?’ I asked him. ‘You know, I want to turn out something worthwhile, thought provoking and so on. Not just another goodwill potboiler.’
‘Do you know what I have to write about for the Rosh Hashanah issue?’ Rochlin asked me.
‘No,’ I said. ‘I don’t. What?’
‘A survey of the history of the relations between the Jews and the National Party. That means I’ll have to go back to 1912. Think how much research there is in that.’
I shuddered. ‘You’ll have to mention the 1932 Germiston by-election,’ I said. ‘A Jew, Schlosberg, was the Nationalist candidate. I wrote a number of articles, at the time, supporting him. He didn’t get in.’
But I wasn’t any nearer to writing this article for The South African Jewish Times. And there was my photo going in, and all.
Suddenly I thought of Ignatius Mocke. I contacted him. And I regretted the fact, then, that I had not thought of him earlier. His conversation suggested to me not one article, but ten. Effortlessly and unconsciously, in practically every sentence he spoke, he produced a theme for something nice and chatty to write about.
‘I had often thought that, of the various races immigrating into this country,’ Mocke said, ‘the Jew would be able – and willing – to do most for Afrikaans literature.’ There was a great article for you, I thought, ready-made. ‘The Jews have the greatest capacity of any people,’ Mocke went on, ‘to appreciate and identify themselves with an indigenous culture.’ Again, something I could elaborate on, and expand into a couple of columns.
Mocke went on to say that he had been aware for a long time of how similar the Jew’s background was to the Afrikaner’s. ‘The struggle of these two small peoples for national survival and independence have many parallel features,’ he said. He added that, some years ago, when anti-Semitic propaganda began to be disseminated among Afrikaners, on an organised scale, he was in a position to know to what extent it formed part of a deliberate divide and rule policy, employed by interests antagonistic to both Jew and Afrikaner. He said that he was able to throw a good deal of light on various aspects of what he called ‘politieke kattakwaad’.
I realised that I should have got in touch with Mocke earlier. Perhaps I would remember him before the next Rosh Hashanah issue.
By the time of going to press, Ehrhardt Planjé had not yet got back home.
Nog steeds nie tuis
Uit ‘Finding the Subject’
In Recognising Blues
deur Herman Charles Bosman
Toe Leon Feldman my soos gewoonlik gevra het om vir die Rosh Hashanah uitgawe van The South African Jewish Times te skryf, het dit gelyk of dit maklik genoeg sou wees. Al wat nodig was – so het dit gelyk – was vir my om ’n onderwerp te vind. Iets met ’n soort van gesigspunt oor die verhouding tussen Jode en die nie-Joods – die res oorgelaat aan die tikmasjien en die toeval. Aan die einde het ek uitgevind dat die enigste deel van die artikel wat eenvoudig was, was om dit te skryf. Om ’n onderwerp in die hande te kry, het geblyk om ’n amper onoorkomlike probleem te wees.
“Jood en Boer op die Platteland?” was Feldberg se voorstel. Oor my dooie liggaam, was my denke.
“Wat van The Merchant of Venice – ’n nuwe vertolking van Shylock?”
Maar ek het die baie lang verhandelinge wat ek oor Shylock gelees het, onthou. Ek het gevoel, heel nederig, as ek miskien eendag ’n klein bietjie nuwe lig op die karakter van Shakespeare se Jood kon werp, sou dit nie in die koers van ’n duisend woorde wees wat spontaan die lug gesien het nie. Ek het so pas ’n vervroegde kennisgewing van Edith Sitwell se A Notebook on William Shakespeare, wat die volgende maand in Engeland gepubliseer sou word, gesien. “Na die bestudering van ’n frase is daar bevind dat dit die volle betekenis van die hele drama bevat … ’n werk wat dien om lig te werp op Shakespeare se vermoë en sy veelsydige genialiteit” – so lui die aanprysing vir Edith Sitwell se boek.
Waar, tussen al hierdie skrywers van geskoolde verhandelinge, sal my een-duisend-woord dissertasie oor Shylock, wat ek teen ’n spoed gedoen het, wees?
’n Rukkie later het Edgar Bernstein voorgestel dat ek oor dié onderwerp skryf: “Die Joodse bydrae tot die Suid-Afrikaanse letterkunde”. Wel, ek kan probeer. Ek het daaroor nagedink – veral omdat hy my ’n uitgawetjie geleen het wat handel oor die Joodse boekefees en wat ’n aansienlike aantal insiggewende artikels bevat het, wat ek kon afskryf. Ek het deur die boekie geblaai. Op die een of ander manier het die gedagte om die inhoud te herkou en dit op ’n ander manier op te dis, my glad nie juis aangestaan nie. In elk geval sou almal weet dat ’n artikel van so ’n aard nie die uitslag van oorspronklike navorsing was nie. Hulle sou almal weet by wie ek dit afgeskryf het. Ek het deur die lys van bydraers geblaai. Ek lees Ehrhardt Planjé. Uys Krige. Dit het na ’n goeie plan geklink. Hulle het onderwerpe gekry waaroor geskryf kon word. Ek sal by hulle leer hoe om dit te doen. Ek mag op so ’n manier leiding kry.
Ek het Ehrhardt Planjé eerste probeer. Hy was nie tuis nie.
Maar Uys Krige het my probleem dadelik ingesien. Ek het gesê: “As ek nou moet begin om die stambome van Suid-Afrikaanse skrywers na te gaan, om uit vind wie Jode is en wie nie …”
“Dis presies waaroor die Jode gekla het wat die Nazi’s gedoen het,” het Krige gesê. “In elk geval, om ’n spesifieke Joodse bydrae tot die Suid-Afrikaanse kultuur te bespreek, kon uitloop op iets soos ’n spesiale gesmekery. Dis ’n beledigende ding om teenoor ’n volk te doen.”
Hy het verduidelik dat hy die artikel oor Olga Kirsch geskryf het omdat sy in die afgelope tyd aanmerklik verbeter het, en hy het so gevoel ná wat Greshoff haar aangedoen het. Regverdigheid het ’n meer gebalanseerde waardebepaling van haar werk vereis – en dit het baie en vanselfsprekende meriete bevat.
“Wat van David Fram?” het Krige gevra. “Skryf oor hom. Nou, daar’s ’n goeie onderwerp vir jou. Fram het ’n baie groter reputasie in Amerika as in hierdie land.”
Dit het gelyk of dit moontlikhede ingehou het. Intussen het ek weer probeer om Planjé in die hande te kry. Die artikel wat hy geskryf het, “Die Jood soos uitgebeeld in die Afrikaanse roman”, was besonder interessant. ’n Paar jaar gelede het hy ’n essay geskryf, “The Elephant on the Monkey”. Hy lyk goed te wees met titels. Miskien is dit vir hom moontlik om vir my ook iets uit te dink wat net so goed is. Ek het egter gehoor dat Planjé nog nie huis toe gekom het nie.
Gevolglik het ek David Fram bygedam – sy grootste struikelblok in die wêreld van letterkunde was sy besondere beskeidenheid. En hierdie keer was Fram nie net beskeie nie, hy was ook siek. Hy kon skaars praat. Maar hy was in staat om my van ’n aantal statistieke te voorsien. Sy koors was 104. Van sy gedigte het 60 persent ’n Suid-Afrikaanse milieu gehad. Dit sou nie vir hom moontlik wees om vir die volgende viertien dae rond te beweeg nie. Sy langste gedig: “In Dorem Afrika”, is 83 bladsye lank. Hy het elke drie ure medisyne gedrink. Sy gedig, “The Boers”, was 3,200 reëls lank. Toe het hy weer drie tablette gedrink – elkeen het 0.5 gram betaphenyllisopropylamine-
Dit het nie vir my gelyk of daar veel van sou kom nie. Dus het ek Planjé weer probeer. Hy het nog steeds nie huis toe gekom nie.
Daarna het ek ’n entjie in Foxstraat gaan wandel. Ek het onderhoude gehad met een of twee Joodse sakemanne wat ek geken het, en my probleem aan hulle verduidelik. Kon hulle miskien van hulp wees en ’n onderwerp aanwys? “Wat is die algemene Joodse sakeman se houding jeens kultuur?” het ek aan die eienaar van ’n meubelwinkel gevra. “O, omtrent dieselfde as die houding van die algemene nie-Joodse sakeman,” het die klerk van die meubelhandelaar gevat gesê.
Dit het my iets gegee om oor te dink.
Ek het die ander alternatief genoem – ’n artikel oor Shylock.
“Wel, waarom nie sê dat The Merchant of Venice lewensgetrou is nie?” het bogenoemde klerk geantwoord in ’n stemtoon met ’n ligte mate van ironie daarin. “Kyk nou net vir hoeveel jare al het skrywers om verskoning gevra namens Shakespeare, en vir die Jode, en probeer om Shylock uit die prentjie uit te verduidelik. Waarom nie net sê: Wel, die pond vleis en so aan – c’est la vie? Dit is ’n oorspronklike benadering, nie so nie?”
“Dis oorspronklik genoeg,” het ek toegegee, “maar, ek bedoel: Is daar nie genoeg anti wat-jy-dit-mag-noem in die wêreld soos dit is nie? Nee, ek is bevrees jou voorstel is uit. Miskien kan Planjé my op die spoor van iets bring.”
Maar Planjé was ook uit. Hy het nog steeds nie sy pad huis toe gevind nie.
Kort daarna het ek vir S.A. Rochlin gesien. “Kan jy my help om ’n onderwerp te kry waaroor ek kan skryf?” het ek hom gevra. “Jy weet. Ek wil iets goeds die lig laat sien, wat jou tot nadenke stem, ensovoorts. Nie iets wat net die pot aan die kook moet hou nie.”
“Weet jy waaroor ek moet skryf vir die Rosh Hashanah uitgawe?” het Rochlin my gevra.
“Nee,” het ek gesê. “Ek weet nie. Wat?”
“’n Oorsig oor die geskiedenis van verhoudings tussen die Jode en die Nasionale Party. Dit beteken dat ek tot by 1912 sal moet teruggaan. Dink net hoeveel navorsing daaraan verbonde is.”
Dit het my laat sidder. “Jy sal 1932 se tussenverkiesing moet noem,” het ek gesê. “’n Jood, Schlosberg, was die Nasionaliste se kandidaad. Ek het destyds ’n paar artikels geskryf waarin ek hom ondersteun het. Hy het dit nie gemaak nie.”
Maar ek was nog nie naby die skryf van die artikel vir The South African Jewish Times nie. En daarin sal my foto en alles pryk.
Skielik het ek aan Ignatius Mocke gedink. Ek het met hom in verbinding getree. En ek was toe spyt oor die feit dat ek nie vroeër aan hom gedink het nie. In my gesprek met hom het hy nie net een artikel voorgestel nie, maar tien. Gemaklik en amper instinktief, in omtrent elke sin wat hy gesê het, het hy ’n tema oor iets treffends en geselserig voorgestel om oor te skryf.
“Ek het dikwels daaraan gedink dat, van al die verskillende rasse wat na hierdie land toe geïmmigreer het,” het Mocke gesê, “dit vir die Jood moontlik sou wees – en heel gewilliglik – om die meeste vir die Afrikaanse letterkunde te kon doen.” Ek het gedink, daar’s nou ’n uitstekende artikel vir jou, reg om te gebruik. “Die Jode het die grootste kapasiteit van alle mense,” het Mocke verder gesê, “om ’n inheemse kultuur te waardeer en om hulself daarmee te identifiseer.” Weer eens was dit iets waaroor ek verder kon uitbrei, en na ’n hele paar artikels uitbrei.
Mocke het verder gesê dat hy lankal al bewus was van die ooreenkoms tussen die Jode se agtergrond en dié van die Afrikaner. “Die stryd van hierdie twee klein nasietjies vir nasionale oorlewing en onafhanklikheid het baie ooreenkomste,” het hy gesê. Hy het bygevoeg dat, ’n paar jaar gelede toe anti-Semitiese propoganda op ’n georganiseerde skaal tussen die Afrikaners begin versprei het, hy in ’n posisie was om te weet tot watter mate dit deel gevorm het van ’n doelbewuste verdeling en gesagsbeleid wat deur persone, wat antagonisties teenoor beide die Jode en die Afrikaners was, toegepas is.
Hy het gesê dat hy in staat was om baie lig te werp op verskeie aspekte van wat hy “politieke kattekwaad” genoem het.
Ek het besef dat ek vroeër met Mocke in verbinding moes getree het. Hopelik sal ek van hom onthou voor die volgende Rosh Hashanah uitgawe.
Teen druktyd het Ehrhardt Planjé nog nie huis toe gekom nie.
The Dappled Pattern of Shadow and Light
From ‘The Cape Revisited’
In A Cask of Jerepigo
by Herman Charles Bosman
The circumstances surrounding the historical trouble between Governor Willem Adriaan van der Stel and Adam Tas seemed so intricately threaded through the early days of the Dutch and Huguenot settlement at the Cape. So many legends were still current about it. So many relics of it remained, scattered over the Western Province, as though flung there by the violence of the administrative explosion that resulted in a governor being sacked, and a large number of colonists going to prison. There were so many remembrances of the affair extant – in the form of documents, and pieces of furniture, and the outside walls of houses, and in the shape of oaks and pines and camphorwood trees – that I felt the need to consult a school history book about it.
I can still remember as a child – in standard two, I think it was – at about the fifth lesson in South African history, when the teacher got to Willem Adriaan van der Stel.
No doubt the story made an equally painful impression on the minds of other scholars, because everything at the Cape had been going so smoothly until then – the landing of Jan van Riebeeck and the founding of the Colony for the purpose of provisioning ships sailing between Europe and the East. Everything was so respectable. Idealistic, even. Jan van Riebeeck was a good man. And then Simon van der Stel, who founded Stellenbosch. A good man, too. He planted oak trees and completed the Castle started by Jan van Riebeeck to keep out the Hottentots. A good man and a fine governor. And then it was announced that the next governor was Willem Adriaan van der Stel. The child’s mind, eager to learn even nobler things about him than his predecessors, suffered the disillusionment that the next governor at the Cape was a crook.
~
It was on a pleasant morning in the late summer that we set off on a four-mile stroll through leafy avenues in quest of the farm Vergelegen, where Willem Adriaan van der Stel had built his mansion, and had set a thousand slaves to till the soil two and a half centuries before.
Ambling through the lanes of this valley in the Hottentot’s Holland, cool with the shade of old pines and oaks, we had no difficulty finding our way to Vergelegen.
~
About four miles from the village of Somerset West, on a tree by the side of the road, was a board bearing the name Vergelegen. We passed through a gate, and within a few minutes found ourselves on a path thickly shaded by oaks of immense girth: old trunks, gnarled and twisted and hollowed, and contemporaneous in appearance, almost, with the oaks that had grown, until a few years before, in the Cape Town Gardens, whose planting was ascribed to the time of Simon van der Stel. I could readily believe that the oaks forming the avenue to the Vergelegen homestead had been planted by Simon van der Stel’s son, Willem Adriaan.
Some distance down the avenue, where the foliage seemed especially dense, we sat down by the roadside and lunched off sandwiches and beer. I cast about and discovered, without much difficulty, a hollow oak to sit down in. The day was silent; the thick leafage sheltered us from the heat of high noon; no wind stirred the dappled pattern of shadow and light spread at our feet; our minds were at peace; in our thinking was the calmness of the moss on the oak tree’s hollow bole.
For a while we rested there, watching the smoke from our cigarettes rising in slow spirals through the placid air, interested only in the smoke-wreaths that were like frail ghosts haunting and getting lost in the green ceiling that the oaks had erected above us. And such was the feeling of time long passed that was borne in upon us in the avenue laid out by Willem Adriaan van der Stel, that it seemed to me that the three of us, seated at the foot of that ancient oak, were phantoms also, ‘palely loitering’ by the side of the seventeenth and the eighteenth centuries.
Vergelegen was the first of the old Cape houses that we were to visit. And as we sojourned by the roadside, it was almost as though we sensed that it was meet that we should tarry there awhile, waiting without the portals, because when we crossed the threshold, it would not be that of Vergelegen only – our feet would carry us over a wider doorstep. We would be entering a region that was separated from Johannesburg not merely by a thousand miles, but by a quarter of a millennium. We would be passing through a lintel in which, like in the dust of the road beside which we were seated, there was imprisoned the sunshine and the shadow and the fragrance of two and a half centuries.
~
The homestead at Vergelegen is surrounded by an old wall that I liked. In front of the house are a number of magnificent camphorwood trees. I believe implicitly that they were planted in 1666. They are grand, stately things. If somebody were to tell me that Vasco da Gama, through some whim, went and planted those camphorwood trees in the Hottentot’s Holland valley two hundred years before Willem Adriaan van der Stel got there, I would believe that, also. It is difficult, without going into unseemly raptures, to convey something of the impression that those trees make on the visitor’s mind. Perhaps the Dutch East India Company didn’t notice those camphorwood trees growing on the other side of the wall. Obviously, they neglected to give instructions for the trees to be chopped down.
~
If the house that is now standing on Vergelegen had been inspected by the Dutch East India Company, they would not have bothered to tear it down.
But there is an old wine cellar immediately behind the main building. That long wine cellar, with its low, whitewashed walls and its enormous black door, is unforgettable. I would not mind going many miles out of my way to revisit it.
I was told that in the early years of the twentieth century, when a number of alterations were being made to the place, the workmen at Vergelegen unearthed a lot of foundations. I should imagine that those foundations date back to the original building erected by Willem Adriaan van der Stel. There is also a very old decaying wall some little distance removed from the site of the present farmhouse. It is a thick wall constructed of very small bricks that you can’t prise out of the mortar, even today. I know, because I tried.
I stood before that battered relic, that venerable and discoloured ruin, and I felt that the shapeless pile of masonry, about twelve feet high and perhaps twenty yards long and over three feet in thickness, was all that remained of the palatial mansion that Willem Adriaan van der Stel had built in the palmy days of the Dutch East India Company. That weather-beaten structure, green with age, a piece of wall that, standing alone, seemed a formless decapitation, had nevertheless survived the hands of the Dutch East India Company’s demolition gang, and the wind and rain of two and a half centuries. So my feelings, when I stood by that wall, were feelings of awe.
That weed-garmented reminder of the past evoked in me a reverence which I feel I would not have known in the roomy halls of the old Vergelegen long ago, when Willem Adriaan van der Stel’s star was still in the ascendant, and before Adam Tas got to work on him.
Die gevlekte patroon van skaduwee en lig
Uit “The Cape Revisited”
In A Cask of Jerepigo
deur Herman Charles Bosman
Dit lyk of ingewikkelde omstandighede die historiese moeilikheid tussen goewerneur Willem Adriaan van der Stel en Adam Tas in die vroeë dae van die Hollander- en Hugenote-nedersetting aan die Kaap, deurvleg. Baie legendes daaroor is steeds in omloop en so baie oorblyfsels van die toestande bestaan nog. Dit was destyds regdeur die Westelike Provinsie versprei, asof dit daar gewerp is deur die geweld van die administratiewe ontploffing wat die afdanking van die goewerneur as gevolg gehad het, en ’n groot aantal koloniste in die tronk laat beland het. Daar was baie herinneringe oor die affêre wat behoue gebly het – in die vorm van dokumente, en meubelstukke, en die buitemure van huise, en in die vorm van eike- en denne- en kanferbome – dat ek gevoel het dat ek ’n geskiedenisboek wat in die skool gebruik word, daaroor moes raadpleeg.
Ek kan steeds onthou as ’n kind – ek dink dit was in standerd twee – in omtrent die vyfde les oor die Suid-Afrikaanse geskiedenis, dat die onderwyser tot by Willem Adriaan van der Stel gekom het.
Die storie het sonder twyfel net so ’n pynlike indruk op die gemoedere van ander leerlinge gemaak, want alles in die Kaap het tot op daardie punt so vlot verloop – Jan van Riebeeck se landing en die stigting van die Kolonie vir die doel om voorrade aan die skepe wat tussen Europa en die Ooste vaar, te voorsien. Alles was so respektabel. Selfs idealisties. Jan van Riebeeck was ’n goeie man. En toe Simon van der Stel, wat Stellenbosch gestig het. Ook ’n goeie man. Hy het akkerbome geplant en die Kasteel, wat Jan van Riebeeck begin het om te bou om die Hottentotte uit te hou, voltooi. ’n Goeie man en ’n voortreflike goewerneur. En toe is daar aangekondig dat die volgende goewerneur Willem Adriaan van der Stel sou wees. Die kind se gemoed, so gretig om selfs van edeler dinge te wete te kom, het die ontnugtering beleef dat die volgende goewerneur aan die Kaap ’n skurk was.
~
Dit was ’n aangename laat somersoggend toe ons ons vier-myl-lange wandeling deur lommerryke lanings op soek na die plaas Vergelegen, waar Willem Adriaan van der Stel sy herehuis gebou het, aangepak het. Hy het twee en half eeue gelede ’n duisend slawe ingespan om die grond te bewerk.
Ons het op ’n slentergang deur die lanings van hierdie vallei in die Hottentots-Holland gestap. Dit was koel in die skadu van ou denne- en akkerbome, en ons het geen probleme gehad om Vergelegen op te spoor nie.
~
Omtrent vier myl buite die dorp Somerset-Wes, op ’n boom aan die kant van die pad, was daar ’n bord met die naam Vergelegen daarop. Ons het deur ’n hek gegaan en binne ’n paar minute was ons op ’n pad dig beskadu deur eikebome van ontsaglike omvang: ou takke, knoetserig en verdraai en uitgehol en hulle lyk amper net so oud soos die eikebome wat tot ’n paar jaar tevore in Kaapstad se Tuine gegroei het, en waarvan gesê is dat hulle in die tyd van Simon van der Stel geplant is. Ek kan geredelik glo dat die eike langs die laning na Vergelegen se opstal toe, deur Simon van der Stel se seun, Willem Adriaan, geplant is.
’n Entjie af met die laning, waar dit gelyk het of die lower besonder dig was, het ons langs die pad gaan sit en toebroodjies en bier vir middagete geniet. Ek het rondgekyk en sonder veel moeilikheid ’n uitgeholde eikeboom ontdek om in te gaan sit. Dit was ’n stil dag; die dik blareplafon het ons teen die hitte van die middagson beskerm; daar was geen wind wat die gevlekte patroon van skaduwee en lig voor ons voete laat roer het nie; daar was vrede in ons gemoedere; in ons denke was die kalmte soos van die mos op die eikeboom se uitgeholte stam.
Ons het daar vir ’n rukkie gerus, en die rook van ons sigarette wat in stadige spirale deur die rustige lug opstyg, dopgehou – slegs geïnteresseerd in die rookkringe wat soos brose spoke verlore raak in die groen plafon wat die eikebome oor ons gespan het. En wat ons ervaar het, was die gevoel van ’n tydperk wat lankal verbygegaan het, daar in die laning wat deur Willem Adriaan van der Stel aangelê is, en dit het vir my gelyk dat ons drie, waar ons aan die voet van die oeroue eike gesit het, ook net geeste was, bleek dralend aan die kant van die sewentiende en agtiende eeue.
Vergelegen was die eerste van die ou Kaapse huise wat ons van plan was om te besoek. En terwyl ons langs die pad ontspan het, was dit amper asof ons gewaargeword het dat dit gepas was dat ons ’n rukkie daar sou vertoef, wagtende voor die toegangspoort, want wanneer ons oor die drumpel stap, sal dit nie net Vergelegen s’n alleen wees nie – ons voete sal ons oor ’n breër drumpel dra. Ons sal ’n gebied betree wat nie net ’n duisend myl van Johannesburg af was nie, maar wel ’n kwart van ’n duisend jaar. Ons sal deur ’n latei beweeg waarin, soos die stof van die pad waarlangs ons gesit het, daar sonskyn en skaduwee en die reuk van twee en ’n halwe eeue vasgevang was.
~
Die opstal by Vergelegen is deur ’n ou muur, waarvan ek gehou het, omring. Voor die huis was ’n aantal manjifieke kanferbome. Ek glo onvoorwaardelik dat hulle in 1666 geplant is. Hulle is grootse, statige goed. As iemand my sou vertel dat Vasco da Gama, as gevolg van een of ander gier, daarheen gegaan het en daardie kanferhoutbome in die Hottentots-Hollandvallei geplant het – tweehonderd jaar voor Willem Adriaan van der Stel daar uitgekom het – sou ek dit ook glo. Dit is moeilik, sonder om oor te gaan in onbetaamlike ekstase, om iets oor die indruk wat hierdie bome op die besoeker se bewussyn maak, oor te dra. Miskien het die Hollandse Oos-Indiese Maatskappy nie hierdie kanferbome wat aan die anderkant van die muur gegroei het, opgemerk nie. Klaarblyklik het hulle versuim om opdrag te gee dat die bome afgekap moes word.
Aan my is gesê dat in die vroeë jare van hierdie eeu, toe daar ’n aantal verbouings aan die plek aangebring is, die werkers by Vergelegen ’n klomp fondasies opgegrawe het. Ek sou my voorstel dat daardie fondasies terug dateer na die oorspronklike gebou wat Willem Adriaan van der Stel opgerig het. Daar is ook ’n baie ou vervalle muur ’n entjie weg van waar die huidige opstal nou is. Dit is ’n dik muur, gebou met baie klein baksteentjies wat jy selfs vandag nie uit die dagha kan kry nie. Ek weet, want ek het probeer.
Ek het daar voor die gehawende oorblyfsel gestaan, daardie eerbiedwaardige en verkleurde murasie, en ek het gevoel dat die verwronge hoop messelary, omtrent twaalf voet hoog en miskien twintig tree lank en oor die drie voet breed, al was wat oorgebly het van die paleis van ’n woning wat Willem Adriaan van der Stel in daardie bloeiende dae van die Hollandse Oos-Indiese Maatskappy laat bou het. Die deur storms geteisterde struktuur, groen van ouderdom, ’n stukkie muur, alleen staande, het soos ’n vormlose onthoofde gelyk, maar wat nogtans die handewerk van die Hollandse Oos-Indiese Maatskappy se slopingspan vrygespring het, en so ook die wind en reën van twee en ’n halwe eeu. En so, toe ek daar by die muur gestaan het, was my gevoelens met ontsag vervul.
Daardie onkruidgeklede herinnering aan die verlede het in my ’n eerbied ontlok wat ek voel ek nie van sou geweet het in die ruim sale van die ou Vergelegen van lank gelede nie, toe Willem Adriaan van der Stel se ster nog aan die klim was, en voor Adam Tas sy sake vir hom gewerk het.
An Antidote For Xenophobia
In A Cask of Jerepigo
by Herman Charles Bosman
A few days ago, in the course of a conversation with a couple of people connected with education, I learnt, with sincere feelings of regret, that Latin is gradually disappearing from the curriculum of our South African schools. Latin is being replaced by other languages or by commercial subjects. And the scholars who take Latin for Matriculation are declining in number every year.
This is all wrong, somehow. Apart from its cultural value, the study of Latin is essential to the moulding of character.
Of course, a great deal of rubbish has been talked and written through the centuries about the value of various subjects in the school syllabus in the direction of developing moral virtues. When cardboard modelling was introduced in the primary school, for instance, it was claimed by its protagonists that cardboard modelling exercised an elevating influence on the young mind and that pupils who studied this subject for two hours a week would grow up into good and upright citizens.
The moral virtues you acquired through doing cardboard modelling included, I believe, that of honesty, tenacity of purpose, spiritual concentration, a high idealism, determination and chastity. You also learnt physical courage, that way.
Woodwork was even better for building character, for developing the nobler qualities of mind and soul, the loftier attributes of the spirit.
The point is that cardboard modelling was tried out. And the children who studied cardboard modelling in the lower standards grew up into men and women who were not in any way noticeably better human beings than the previous generation of pupils who had not been privileged to practise the art of making things out of cardboard and gummed paper.
In spite of cardboard modelling, a whole generation of scholars went into the world and didn’t cut life’s cardboard straight. The real trouble with cardboard modelling is that it makes for cynicism at too tender an age: it teaches the child that life is all just lath and plaster – sawdust and cardboard.
But it’s different with Latin.
If the present tendency in our system of education continues, Latin will, in the course of the next few years, have become a dead language. And this isn’t right. For one thing, the interests of good fellowship demand that we keep the ancients with us: as foreigners, maybe, but as foreigners with whose tongue we are tolerably familiar and whose accents do not fall jarringly on the modern ear. Unfamiliarity with the stranger’s home language is one of the most potent causes of xenophobia. And we don’t want the people who wrote the western – if less enchanting – half of classic literature to be excluded from our society merely because their language sounds uncouth and falls harshly on the polite ear.
I don’t mean that we have to accept the whole literature. I can understand anybody drawing the line at Virgil: ‘Aut redit a nobis aurora diemque reducit’, or ‘… tremens procumbit humi bos’.
No, I feel that Virgil is a foreigner who will never really become assimilated. Not even ‘Quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentes’ – colloquially, ‘beware of Greeks bearing gifts’ – no matter how often it is quoted by high school headmasters, is quite free from that inelegance, that infelicity bordering on vulgarity, which we so mistakenly associate with the foreigner.
But there is Cicero. There is also Horace. Above all, there is Ovid. No matter what Ovid is like on the outside, he has an inner refinement that we really cannot do without. He is quite unmistakably one of the boys of the game. We have just got to invite him to the party.
’n Teenmiddel vir xenofobie
Uit “The Disappearance of Latin”
In A Cask of Jerepigo
deur Herman Charles Bosman
’n Paar dae gelede tydens ’n geselskap met ’n paar mense wat te doene het met onderwys en opvoeding, het ek, met ’n opregte gevoel van jammerte, gehoor dat Latyn besig is om stadigaan uit die kurrikulum van Suid-Afrikaanse skole te verdwyn. Latyn is besig om vervang te word deur ander tale of deur handelsvakke. En die leerlinge wat Latyn vir matriek neem, verminder elke jaar.
Op die een of ander manier is dit verkeerd. Afgesien van sy kulturele waarde, is die bestudering van Latyn noodsaaklik vir die vorming van karakter.
Natuurlik is daar deur die eeue ’n groot klomp snert gepraat en geskryf oor die waarde van verskeie vakke in die skoolleerplan om morele waardes te ontwikkel. Toe kartonmodulering in die laerskool ingevoer is, was daar byvoorbeeld deur pleitbesorgers aanspraak daarop gemaak dat kartonmodulering ’n opheffende invloed op die jong gees uitoefen, en dat die leerlinge wat hierdie vak vir twee uur lank per week bestudeer, goeie en regskape burgers sou grootword.
Die morele waardes wat jy deur kartonmodulering bekom, sluit glo eerlikheid, volharding, doelgerigtheid, geestelike konsentrasie, ware en opregte idealisme, vasberadenheid en kuisheid in. Fisieke moed word ook op daardie manier geleer.
Houtwerk was selfs beter om karakter te bou, om die edele kwaliteite van die gees en verhewender kenmerke van die siel te ontwikkel.
Die punt is dat kartonmodulering beproef is. En die kinders wat kartonmodulering in die laer grade bestudeer het, grootgeword het as mans en vroue wat nie op enige waarneembare manier beter mense was as die vorige geslag se leerlinge wat nie die voorreg gehad het om die kuns te beoefen om dinge uit karton en gompapier te maak nie.
In weerwil van kartonmodulering het ’n hele geslag leerlinge die wêreld ingegaan en nie die kartonne van die lewe reguit gesny nie. Die ware probleem van kartonmodulering is dat dit tot sinisisme op ’n te jong ouderdom tot gevolg gehad het: dit leer die kind dat die lewe maar net plankies en pleister – saagsels en karton – is.
Maar met Latyn is dit anders.
As die huidige neiging in ons stelsel van opvoeding en onderwys voortduur, sal Latyn in die verloop van die volgende paar jaar ’n dooie taal word. En dis nie reg nie. Nog ’n ding, die belange van goeie kameraadskap vereis dat ons die klassieke by ons hou: miskien as vreemdelinge, maar as vreemdelinge wie se tongval vir ons redelik bekend is en waarvan die aksente nie ’n wanklank op die moderne oor is nie. Onvertroudheid met die vreemdeling se huistaal is een van die grootste redes vir xenofobie. En ons wil nie hê nie, dat die mense wat die westerse helfte – as die minder bekoorlike – van klasieke letterkunde geskryf het, uitgesluit word uit ons gemeenskap bloot omdat hulle taal onbeskaaf klink en ongevoelig op die beskaafde oor val.
Ek bedoel nie ons moet die hele letterkunde aanvaar nie. Ek verstaan dat iemand die streep trek by Vergilius: “Aut redit a nobis aurora diemque reducit’, of ‘… tremens procumbit humi bos”.
Nee, ek voel dat Virgilius ’n vreemdeling is wat nooit werklik geassimileer sal word nie. Selfs nie “Quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentes” – in die omgangstaal: “wees versigtig vir Grieke wat geskenke bring” – dit maak nie saak hoe dikwels dit deur skoolhoofde aangehaal is nie, dit is heeltemal sonder elegansie, daardie uitdrukking wat grens aan vulgariteit, wat ons so verkeerdelik assosieer met die vreemdeling.
Maar daar is Cicero. Daar is ook Horatius. Maar bowenal, is daar Ovidius. Dit maak nie saak hoe Ovidius van buite af lyk nie, hy het ’n innerlike verfyndheid waarsonder ons nie kan klaarkom nie. Hy is onmiskenbaar een van die manne van die spel. Ons móét hom net na die partytjie toe uitnooi.
