’n Streng praktiese lyn
Uit “Neighbourly”
In A Bekkersdal Marathon
deur Herman Charles Bosman
’n Heining tussen die Unie en die Betsjoeanalandse Protektoraat, het At Naudé gesê – volgens die draadloos was die twee regerings reeds besig om dit te bespreek.
“Ek hoop hulle sit darem, so hier en daar, hekke in die heining,” het Chris Welman gesê. “Indien nie, hoe sal ons dan by die Ramoutsa-sylyn uitkom?”
“Ja, met ’n heining daar,” het At Naudé saamgestem, “kon goedere wat ons uit Johannesburg bestel het, vir jare op die sylyn lê, en ons sou niks daarvan weet nie.
“Bes moontlik sou ons nie eers die verskil opmerk nie,” het At Naudé voortgegaan. “Ons sou net dink die spoorweë was alweer ietwat stadig.”
Daar was een snaakse ding oor die oprigting van ’n heining, het oupa Bekker gesê, wat hyself lank gelede opgemerk het. En dit was dat wanneer jy ’n heining om jou plaas oprig, het dit nooit gelyk of dit iemand uitgehou het nie. Al wat jy gedoen het, was om jouself in te kamp, en dit met doringdraad.
Intussen het Gysbert van Tonder, met sy ietwat groot belang in beessmokkelary, ’n bietjie aan die dink geraak. En toe hy gepraat het, was dit duidelik dat hy nie besig was met vrolike, sorglose dagdromery nie. Sy beredenering het ’n streng praktiese lyn gevolg – ’n lyn so reguit soos die vyf teodoliet gekarteerde drade van die heining wat die Unie en die Betsjoeanalandse protektoraat van amptelike grense sou voorsien.
“Daar behoort ’n ordentlike soort van grens te wees – daaraan glo ek,” het Gysbert van Tonder ietwat vroom aangekondig. “Dit maak dit baie moeiliker om beeste uit die Protektoraat die Transvaal binne te smokkel as daar geen grenslyn is om hulle oor te smokkel nie. Ek is bly die regering doen iets daaraan. Hierdie dinge moet reg wees. Ek kan jou vertel dat ek al meer as een keer moedeloos was en myself gevra het … wel, wat baat dit? Verstaan julle wat ek bedoel?
“Jy is óf in Marico, óf jy is nie. Jy is óf in die Protektoraat, óf jy is nie. Wanneer daar nie ’n ordentlike grens is nie, kan jy met ’n trop beeste reg in die Johannesburgse mark staan, onseker óf jy in die Transvaal óf in Betsjoeanaland is nie. En selfs wanneer die afslaer vir bieë begin vra, is jy nie seker of hulle in ponde of in rolle koperdraad gaan kom nie.
“Jy verwag amper dat iemand gaan uitroep: ‘Soveel stringe krale’. Ek kan dus slegs sê, hoe gouer hulle ’n behoorlike soort van heining oprig, hoe beter. Dit het te lank aangegaan met hoe dit vandag is. Jy moet kan weet of ’n os deeglik oorgesmokkel is of nie. ’n Mens moet wettig wees.”
Die jare wat hy met die smokkel van beeste besig was, het duidelik aan Gysbert van Tonder ’n onmiskenbare regskundige denkproses verleen. Hy het daarvan gehou om dinge volgens reëls en regulasies te organiseer. En die volgende vraag wat hy gevra het, het dit beaam.
“In hierdie gesprek wat ons regering met die regering van die Protektoraat voer,” het hy gevra, “het die uitsending tereg gesê watter soort heining hulle gaan oprig? Is dit die soort met staalpale en geankerde drade wat jy kan sny? Of sal dit die gewone soort wees wat jy kan uittrek en waar jy dan die heining by die valpale kan neerbuig vir die beeste om op die bokseil oor te loop? Dis die ding wat hulle, voor enigiets anders, sal moet uitstryk, dink ek.”
Op daardie punt het die gesprek – heel verstaanbaar – ’n tegniese draai gemaak. Die geselsery het te doene gehad met draadstringe, en landmeters, en bakens wat verkeerdelik geposisioneerd was, en landmeters, en dwarspale, en die snaar wat gespring het en Koos Nienaber se ken met die opslag oopgesny het, en opmetings, en vyfdoringdraad-drade, en die taal wat Koos Nienaber daarna gebruik het, terwyl hy met moeite gepraat het met daardie kleefpleister op sy ken.
~
“En toe het die landmeter vir my gesê,” het Chris Welman omtrent ’n halfuur later mee vorendag gekom, “as ek hom nie geglo het oor dat die spruit nie aan my kant van die grens loop nie, dan kon ek sy syfers myself nagaan. Daar was slegs agt bladsye vol syfers, het hy gesê, en daardie baie klein syfertjies op sommige bladsye, wat nie te duidelik gelyk het nie, sou hy in ink vir my oorgaan,” het hy gesê.
“En hy kon ook ’n boek vir my leen wat vol syfers was, wat aan my sou verduidelik wat die syfers wat hy neergeskryf het, beteken. En toe ek gesê het dat, sedert my oupa se tyd, ons die gebruik van daardie spruit op ons plaas gehad het, en dat ons gewoonlik ons water daaruit gekry het, het die landmeter net geglimlag, asof hy my oupa se meerdere was. En hy het gesê hy kon dit nie verstaan nie. Aan die anderkant van die bult, in ’n reguit lyn, was daardie spruit ’n hele ent weg van ons plaas af.
“Wat daardie ander landmeter, baie jare gelede, aangevang het, kon hy net nie uitmaak nie, het hy gesê. Met al sy boeke en syfers, het hy gesê, kon hy net nie kop of stert daarvan uitmaak nie. Wel, natuurlik kon ek hom nie gaan staan en vertel nie. Hoewel dit iets is wat ons almal in die familie kennis van dra.
“Want my oupa het in sy tyd, meer jare gelede as wat ek kan onthou, dieselfde soort probleem met ’n landmeter gehad. En toe het my oupa vir die landmeter gesê: ‘Hoe weet jy dat die lyn wat jy anderkant die bult gemerk het, ’n reguit lyn van hier af is? Kan jy deur die bult sien – ’n vyftig-tree hoë bult en ’n halfmyl tot aan sy anderkant?’ Die landmeter moes natuurlik erken dat geen mens deur ’n bult kon sien nie. En die landmeter was toe beskaamd omdat hy so onkundig was. En toe het hy die plan verander, presies soos my oupa hom gevra het om te doen.
En die snaakste ding daarvan was dat my oupa niks van syfers af geweet het nie. Inderdaad, ek glo nie my oupa kon eers syfers lees nie. Al wat my oupa gehad het terwyl hy met die landmeter gepraat het, was ’n haelgeweer – die een loop glad en die ander nie. En die lope was albei nogal kort afgesaag. En hulle sê toe hy die plaas verlaat het – ná my oupa aan hom uitgewys het waar hy verkeerd was met sy syfers – was hy die beleefdste landmeter wat nog ooit na hierdie deel van die Dwarsberge gekom het.”
Daar sou onteenseglik, het hy gesê, ’n aansienlike deel van dieselfde soort van ding in die oprigting van ’n grens tussen die Betsjoeanalandse Protektoraat en die Transvaal plaasvind.
Meer as een landmeter sou verseker verwonderd sy wenkbroue lig, het ons gesê. Of hy sou sy sysakdoek uit sy sak haal en sy teodoliet begin afstof, terwyl hy vir homself sou sê dat hy, in die eerste plek, nie so ’n delikate instrument aan ’n rou Mchopi-draer, wat na tuisgemaakte bier geruik het, moes toevertrou het nie.
In die afbakening van die Transvaal-Betsjoeanaland Protektoraat-grens, kon ons heelwat moeilikheid sy kop sien uitsteek, vir ’n hele klomp mense, nogal.
Legend of a Golden City
From ‘Lost City’
In A Bekkersdal Marathon
by Herman Charles Bosman
‘It’s a queer thing, though,’ the schoolmaster said, ‘when you come to think of it, that for so many hundreds of years, when the interior of South Africa was still unexplored, there should have been a legend of a Golden City. And people were so convinced of the existence of this city that they went searching for it. They were so sure that there was that city of gold that they even marked it on their maps. And what seems so extraordinary to me is that one day the Golden City actually would arise, and not too far away, either, from where the old geographers had, centuries before, indicated on their maps. It was as though they were all prophesying the rise of Johannesburg. And at most they were only a few hundred miles out.’
That men should have been able to mark on a map, centuries beforehand, a city that was not there yet – that, to him, was one of the mysteries of Africa, the schoolmaster declared.
Thereupon Oupa Bekker said that if it was a thing like that, that the schoolmaster thought wonderful, then the schoolmaster still had a lot to learn.
‘After all, with South Africa so big,’ Oupa Bekker said, ‘they were bound to go and build cities in it, somewhere. That stands to reason. And so, for a person to go and put a mark on a map, and to say that someday there is going to be a city there, or thereabouts – well, what would have been wonderful was if it didn’t work out, some time. And to say that it’s surprising how that man made that mark on the map, centuries ago, even, well, I think that only shows how bad he was at it. If Johannesburg had got started soon after he had prophesied it, then there might have been something in it. But it seems to me that the man who made that map wasn’t only a few hundred miles out, as Meneer Vermaak says, but that he was also a few hundred years out. What’s more, he also got the name wrong. Unless you all think that that name – what’s it again?’
‘Monomotapa,’ young Vermaak announced.
‘… isn’t far out from sounding like Johannesburg,’ Oupa Bekker said.
It made him think of his grand-uncle Toons, all this, Oupa Bekker said. Now, there was something that really did come as a surprise to us. The general feeling we had about Oupa Bekker was a feeling of immense antiquity, of green and immemorial age. In the lost, olden-time cities that our talk was about we could, without thinking twice, accord to Oupa Bekker the rights of a venerable citizenship. And in that crumbled town, we could conceive of Oupa Bekker as walking about in the evening, among the cobwebbed monuments. He seemed to belong with the battered, though timeless, antique.
It was foolish, of course, to have ideas like that. But that was the impression, in point of appearance and personality, that Oupa Bekker made on us.
And so, when Oupa Bekker spoke of himself as having had a grand-uncle, it just about took our breath away.
‘You were saying about your grand-uncle?’ Jurie Steyn, who was the first to recover, remarked. From the tone in his voice, you could hear that Jurie Steyn pictured Oupa Bekker’s grand-uncle as a lost city in himself, with weeds clambering over his ruined walls.
‘My grand-uncle Toons,’ Oupa Bekker continued, unaware of the stir he had caused, ‘also had the habit, when he first trekked into the Transvaal – that was all just open veld, then – of stopping every so often and looking around him and saying that one day a great city would arise, right there where he was standing, where it was now just empty veld. On his way up, when he trekked into the Northern Transvaal, he stopped to say it at where there is today Potchefstroom, and also at where there is today Johannesburg and Pretoria. In that way, you could say that he was just as good as the man who did that map. And I suppose he was, too. That is, if you don’t count all those hundreds of other places where my grand-uncle Toons also stopped to say the same thing, and where there is today still just open veld.’
It was Jurie Steyn who brought the conversation back to where we had started from.
‘Those expeditions going in search of the lost city,’ he asked of At Naudé, ‘have they set out yet? And do you know if they are likely to pass this way, at all? Because, if it’s last letters they want to send home, and so on, then my post office is as good as any. I mean, their last letters have got a good chance of getting to where they are addressed to. I don’t say the expeditions have got the same chance of getting to the lost city. But instead of taking all that trouble, why don’t they just drop a letter in the post to the lost city – writing to the mayor, say? Then they’ll at least know if the lost city is there or not.’
But At Naudé said that, from what he had heard over the wireless, the expeditions were on the point of leaving, or had already left, Johannesburg. And as for what Jurie Steyn had said about writing letters – well, he had the feeling that more than one letter, that he himself had posted, had ended up there, in that lost city.
‘Johannesburg?’ Oupa Bekker queried, talking as though he was emerging from a dream. ‘Well, I’ve been in Johannesburg only a few times. Like with the Show, say. And I’ve passed through there on the way to Cape Town. And I’ve always tried to pull down the curtains of the compartment I was in when we went through Johannesburg. And I have thought of the Good Book, then.
‘And I have thought that if ever there was a lost city, it was Johannesburg, I have thought. And how lost, I have thought … The expedition doesn’t need to leave Johannesburg, if it’s a lost city that it wants.’
Legende van ’n goue stad
Uit “Lost City”
In A Bekkersdal Marathon
deur Herman Charles Bosman
“As jy daaroor begin dink,” het die skoolmeester gesê, “is dit egter ’n snaakse ding dat daar, vir soveel honderde jare, toe die binneland van Suid-Afrika nog ongeëksploreerd was, die legende van ’n Goue Stad was. En die mense was so oortuig oor die bestaan van daardie stad, dat hulle daarvoor gaan soek het. Hulle was so seker dat daar wel daardie stad van goud was, dat hulle dit selfs op hulle kaarte aangeteken het. En wat vir my so buitengewoon lyk, is dat daardie stad eendag inderdaad sou verrys, en selfs nie te ver weg vanwaar die ou aardrykskundiges dit, eeue gelede, op hulle landkaarte aangedui het nie. Dit was asof hulle almal die opkoms van Johannesburg voorspel het. En hulle was hoogstens net ’n paar honderd myl uit.”
Dat ’n mens eeue gelede in staat kon wees om op ’n kaart ’n stad wat nog nie bestaan het nie, aan te dui – vir hom was dit een van die geheimenisse van Afrika, het die skoolmeester verklaar.
Oupa Bekker het daarop gesê dat, as die skoolmeester gedink het dat iets soos dit wonderlik was, die skoolmeester nog baie gehad het om te leer.
“Alles in ag genome, met Suid-Afrika wat so groot is,” het oupa Bekker gesê, “sou dit vir hulle onvermydelik wees om êrens daarin stede te gaan bou. Dis redelik om so te dink. Vir ’n persoon om dus ’n merk op ’n landkaart aan te bring en om te sê dat daar eendag ’n stad daar of daar êrens sal wees – wel, wat wonderlik sou gewees het, was, ás dit nie een of ander tyd sou plaasgevind het nie. En om te sê dat dit selfs verbasend was hoe ’n mens eeue gelede daardie aantekening op ’n landkaart gemaak het – wel, dit wys jou net hoe swak hy met so iets was. As die oprigting van Johannesburg kort nadat hy dit voorspel het, plaasgevind het, dan kon daar toe iets daarin gesteek het. Maar dit lyk vir my dat die man wat daardie landkaart geteken het, nie net ’n paar honderd myl uit was nie, soos meneer Vermaak gesê het, maar dat hy ook ’n paar honderd jaar uit was. En verder het hy ook die naam verkeerd gekry. Tensy julle almal dink dat daardie naam – wat was dit nou weer?”
“Monomotapa,” het jong Vermaak aangekondig.
“… die klank klink nie juis veel anders as Johannesburg nie,” het oupa Bekker gesê.
Al dié goed het hom aan sy grootoom Toons laat dink, het oupa Bekker gesê. Dít was nou iets wat regtig ’n verrassing vir ons was. Die algemene gevoel wat ons vir oupa Bekker gehad het, was ’n gevoel van ontsaglike bejaardheid, van groen en eeue oue ouderdom. In die verlore outydse stede waarvan ons gepraat het, kon ons, sonder om twee keer te dink, aan oupa Bekker die reg van eerbiedwaardige burgerskap verleen. En in daardie verbrokkelde dorp kon ons ons voorstel hoe oupa Bekker in die aand tussen die spinnerakoortrekte monumente gewandel het. Dit het gelyk of hy by die gehawende, maar tydlose, oudhede gehoort het.
Dit was natuurlik dwaas om sulke idees te koester. Maar dit was die indruk na gelang van sy voorkoms en persoonlikheid wat oupa Bekker op ons gemaak het.
En toe oupa Bekker dus oor homself gepraat het, dat hy ’n grootoom gehad het, het dit ons asems omtrent weggeslaan.
“En jy het van jou grootoom gesê?’ het Jurie Steyn, wat die eerste een was wat weer tot verhaal gekom het, opgemerk. Uit sy stemtoon kon jy hoor dat Jurie Steyn oupa Bekker se grootoom voorgestel het as ’n verlore stad, met bossies wat oor sy bouvallige mure geklouter het.
“My grootoom Toons,” het oupa Bekker voortgegaan, heel onbewus oor die beroering wat hy veroorsaak het, “toe hy Transvaal – wat net oop veld was – vir die eerste keer binnegetrek het, het ook die gewoonte gehad om elke nou en dan te stop, en om hom heen te kyk, en te sê dat daar eendag op hierdie plek waar hy toe gestaan het, ’n groot stad sou verrys, reg daar waar hy in die oop veld gestaan het. Op sy pad boontoe, toe hy Noord-Transvaal binnegetrek het, het hy stilgehou om dit te sê waar Potchefstroom vandag staan, en ook waar Johannesburg en Pretoria vandag staan. Op daardie manier kon jy sê dat hy net so goed was as die man wat die kaart opgestel het. En ek neem aan dit was so. Dit wil sê, as jy nie al daardie honderde ander plekke waar my grootoom Toons ook gestop het en dieselfde ding gesê het, waar daar vandag nog steeds net oop veld is, in ag neem nie.”
Dit was Jurie Steyn wat die gesprek teruggeneem het na waar ons begin het.
“Daardie ekspedisies wat na die verlore stad gaan soek,” het hy vir At Naudé gevra, “het hulle al vertrek? En weet jy of hulle enigsins moontlik hierlangs verby sal gaan? Want, as dit die laaste briewe, en so voorts, is wat hulle huis toe wil stuur, dan is my poskantoor net so goed soos enige ander. Wat ek bedoel is dat hulle laaste briewe ’n goeie kans het om op te daag daar waarheen hulle geadresseer is. Ek sê nie die ekspedisies het ’n goeie kans om by die verlore stad uit te kom nie. Maar in plaas daarvan om al daardie moeite te doen, waarom pos hulle nie maar net ’n brief na die verlore stad toe nie – sê maar ’n brief aan die burgemeester? Dan weet hulle ten minste of die verlore stad daar is of nie.”
Maar At Naudé het gesê, ná wat hy op die draadloos gehoor het, die ekspedisies óf op die punt gestaan het om te vertrek, of dat hulle alreeds vanuit Johannesburg vertrek het. En na gelang van wat Jurie Steyn gesê het oor die skryf van briewe – wel, hy het die gevoel gehad dat meer as een van die briewe wat hy self gepos het, daar in daardie verlore stad opgeëindig het.
“Johannesburg?” het oupa Bekker gevra, en gepraat asof hy uit ’n droom ontwaak het. “Wel, ek was slegs ’n paar keer in Johannesburg. Sê nou maar soos, vir die Skou. En ek het op pad Kaapstad toe daardeur gery. En ek het altyd probeer om die gordyne van die kompartement waarin ek was wanneer ons deur Johannesburg gery het, af te trek. En dan het ek aan die Goeie Boek gedink.
“En ek het gedink dat, as daar ooit ’n verlore stad was, dit Johannesburg moet wees. Het ek gedink. En hóé verlore, het ek gedink … Dis nie nodig vir die ekspedisie om Johannesburg te verlaat nie, as dit ’n verlore stad is waarna hulle soek.”
The Apochryphal Element in African Cartography
From ‘Lost City’
In A Bekkersdal Marathon
by Herman Charles Bosman
‘It used to be different, in the Kalahari,’ Chris Welman said, commenting on At Naudé’s announcement of what he had heard over the wireless. ‘You could go for miles and miles, and it would just be desert. All you’d come across, perhaps, would be a couple of families of Bushmen, and they’d be disappearing over the horizon. Then, days later, you’d again come across a couple of families of Bushmen. And again, they’d be disappearing over the horizon.
‘And you wouldn’t know if it was the same couple of families of Bushmen. Or the same horizon. And you wouldn’t care, either. I mean, in the Kalahari desert you wouldn’t care. Maybe in other deserts it is different. I’m only talking about the Kalahari.’
Yes, all you’d be concerned about, in the Kalahari, Jurie Steyn said, was what the couple of families of Bushmen would be disappearing over the horizon with. For you might not always be able to check up, quickly enough, to find out what was missing from your camp.
‘But from what At Naudé has been telling us,’ Chris Welman went on, ‘it looks like you’d have no peace and quiet in the Kalahari today. Or room to move in. From Molepolele onwards, it seems that there’s just one expedition on top of another, each one searching for a lost city.’
It was not hard to think of how a city got lost in the first place, Jurie Steyn observed. ‘It must have been that the people that built the city didn’t know what a couple of families of Bushmen were like. Still, I can’t believe it, somehow, quite. Not a whole city, that is. I can’t somehow imagine Bushmen disappearing over the horizon with all that. For one thing, it wouldn’t be of any use to them. Now, if it wasn’t so much a question of a whole lost city, but of just some of the things that got lost out of the city – well, I could tell those expeditions where to go and look.’
But At Naudé said that we had perhaps misunderstood one or two of the less important details of the news he had communicated to us. There weren’t quite as many expeditions as Chris Welman seemed to think, out in the Kalahari, looking for a lost city. Moreover, it wasn’t a city that had got lost in the way that Jurie Steyn meant by lost. The city had just been built so many years ago that people had afterwards forgotten about it. Don’t ask him how a thing like that could happen, now, At Naudé said. He admitted that he couldn’t imagine it, himself.
‘I mean, let’s not take even a city …’ At Naudé started to explain.
‘No, let a few Bushman families take it,’ Jurie Steyn said, promptly, ‘with the washing hanging on the clothes-lines and all.’
‘Not a city, even,’ At Naudé continued, pointedly ignoring Jurie Steyn’s second attempt that afternoon at being what he considered to be funny. ‘But if we think of quite a small town, like Bekkersdal, say … Not that I won’t agree that we’ve got a wider water-furrow in the main street of Bekkersdal than they’ve got in Zeerust, of course, but it’s only that there are less people in the main street of Bekkersdal than there are in Zeerust, if you understand what I mean … Well, can you imagine anybody in Bekkersdal forgetting where they built the place? After all, anybody can see for himself how silly that sounds. It’s like Dominee Welthagen, just before the Nagmaal, suddenly forgetting where the church is. Or David Policansky not remembering where his shop is, just after he’s done it all up for the New Year.’
We acknowledged that At Naudé was right there, of course. With Dominee Welthagen we might not perhaps be too sure, for it was known that – in some respects, at least – the dominee could at times be pretty absent-minded. But with David Policansky, At Naudé was on safe enough ground. Especially after that big new plate-glass window that David Policansky had put in. It was not reasonable to think that he would be able to forget it. Not with what he was likely still to be owing on it, we said. You weren’t just allowed to forget anything you were owing on.
‘So you see how much more silly it is with a city, then,’ At Naudé concluded. ‘Thinking that people would go and build a city, and then just lose it.’
Thereupon young Vermaak, the schoolmaster, said that he had learnt in history how, for many centuries, people had believed that there was a foreign city called Monomotapa in these parts, and that numbers of expeditions had been sent out in the past to look for it. It was even marked up on maps, long ago, the schoolmaster said. But if you saw that name on a map of Africa today, he said, well, then you would know that it wasn’t a very up-to-date map of Africa.
As likely as not, the town of Vanderbijl Park would not be marked on that map, young Vermaak said, laughing. Or the town of Odendaalsrus, even. There was supposed to be a lot of gold and diamonds in that city with the foreign name, the schoolmaster added.
Well, with those remarks, young Vermaak broached a subject with which we were not altogether unfamiliar. More than one of us had, before today, held in his hand a map showing with a cross, as clearly as anything, the exact spot where hidden treasure would be found buried. And all we’d be likely to dig up there would be an old jam tin. The apochryphal element in African cartography was something we had experienced before.
‘All I can say,’ Gysbert van Tonder observed at this stage, ‘is that I don’t know so much about a lost city. But it seems to me there’s going to be more than one lost expedition, depending on how far they go into the desert beyond Kang-Kang.’
Several of us looked surprised when Gysbert van Tonder said that. Surprised, and also impressed. We knew that, in his time, Gysbert van Tonder had penetrated pretty deep into the Kalahari, bartering beads and brass wire for cattle. That was, of course, before the tribes in those parts found that they didn’t need those things any more, since they could buy their clothes ready-made at the Indian store at Ramoutsa. Nevertheless, we had not imagined that he had gone as far into the desert as all that.
‘But is there,’ Jurie Steyn enquired, after a pause, ‘is there really a place by that name, though?’
Gysbert van Tonder smiled.
‘On the map, yes,’ he said, ‘there is. On the map in my youngest son’s school atlas, you can read that name for yourself there, big as anything. And in the middle of the Kalahari. Well, there’s something one of those expeditions can go and look for. And maybe that’s their lost city. At least, it’s lost enough. Because you certainly won’t be able to tell it from any other spot in the Kalahari that you’re standing in the middle of, watching a couple of families of Bushmen disappearing over the horizon.’
So Jurie Steyn said, yes, he reckoned that if it was a lost city that an expedition was after, why, then he reckoned that just about any part of the Kalahari would do for that. Because when the expedition came back from the Kalahari without having found anything, it would prove to the whole world just how lost that city actually was, Jurie Steyn reckoned. If that was what an expedition into the Kalahari was for, then the expedition just couldn’t go wrong. In fact, the less that an expedition like that found, the better. Because it would show that the city had been lost without so much as a trace, Jurie Steyn added.
Die apokriewe element in die kartografie van Afrika
Uit “Lost City”
In A Bekkersdal Marathon
deur Herman Charles Bosman
“Vroeër was dit nie so in die Kalahari nie,” het Chris Welman gesê, en daarmee kommentaar gelewer op At Naudé se aankondiging oor wat hy op die draadloos gehoor het. “Jy kon vir myle aaneen reis, en dit sou net woestyn wees. Al waarop jy miskien sou afkom, kon ’n paar Boesman-families wees, en hulle sou besig wees om oor die horison te verdwyn. Dan, dae later, kon jy dalk weer ’n paar Boesman-families teenkom. En húlle sou ook besig wees om oor die horison te verdwyn.
“En jy sou nie weet of dit dieselfde klompie Boesman-families was nie. Of dieselfde horison. En jy sou ook nie juis omgee nie. Ek bedoel, in die Kalihari-woestyn sou jy nie omgee nie. Miskien is dit anders in ander woestyne. Ek praat net oor die Kalahari.”
Ja, al waaroor jy in die Kalahari bekommerd sou wees, het Jurie Steyn gesê, was waarméé die klompie Boesman-families oor die horison verdwyn het. Want jy mog nie altyd vinnig genoeg kon bepaal wat uit jou kamp weggeraak het nie.
“Maar na aanleiding van wat At Naudé ons vertel het,” het Chris Welman verder aangegaan, “lyk dit asof jy deesdae in die Kalahari geen vrede en stilte meer kan geniet nie. Of êrens om heen te gaan nie. Van Molepolele af verderaan, lyk dit asof daar net een ekspedisie ná die ander is, en elkeen van hulle op soek na ’n verlore stad.
Dit was nie moeilik om te verstaan hoe ’n stad in die eerste plek verlore geraak het nie, het Jurie Steyn opgemerk. “Dit moes gewees het dat die mense wat die stad gebou het, nie genoeg omtrent Boesman-families geweet het nie. Nogtans kan ek op een of ander manier dit nie heeltemal glo nie. Nie ’n hele stad nie, sowaar. Op ’n manier kan ek my dit nie voorstel dat Boesmans met alles anderkant die horison kan verdwyn nie. Vereers, dit sou vir hulle van geen waarde wees nie. Nou ja, as dit nie soseer ’n kwessie was dat ’n hele stad weggeraak het nie, maar eerder dat ’n paar dinge uit die stad verdwyn het – wel, dan kon ek daardie ekspedisies aanraai waar om te gaan soek.”
Maar At Naudé het gesê dat ons miskien een of twee van die minder belangrike besonderhede van die nuus wat hy aan ons oorgedra het, verkeerd verstaan het. Daar was nie heeltemal soveel ekspedisies daar buite in die Kalahari op soek na ’n verlore stad nie, soos dit gelyk het Chris Welman gedink het. Verder was dit nie ’n stad wat verlore was op die manier wat Jurie Steyn gedink het nie. Die stad was net soveel jare gelede gebou dat mense daarvan vergeet het. Moet hom nou nie vra hoe so ’n ding kon gebeur het nie, het At Naudé gesê. Hy kon nie dink hoe so iets moontlik kon wees nie.
“Ek bedoel, laat ons nou selfs nie eers ’n stad neem nie …” het At Naudé begin om te verduidelik.
“Nee, laat ’n paar Boesman-families dit vat,” het Jurie Steyn onmiddellik gesê, “met die wasgoed en alles wat aan die wasgoedlyn gehang het.”
“Selfs nie eers ’n stad nie,” het At Naudé voortgegaan en heel gevat Jurie Steyn se tweede poging daardie middag om wat hy, Jurie Steyn, gedink het snaaks was, te ignoreer, “maar as ons miskien aan ’n redelike klein dorpie dink, sê maar soos Bekkersdal … Dis nie dat ek nie daarmee sou saamstem dat ons, natuurlik, ’n wyer watervoor in Bekkersdal se hoofstraat het as wat hulle in Zeerust het, maar dis net dat daar minder mense in die hoofstraat van Bekkersdal is as wat in Zeerust die geval sou wees, as julle verstaan wat ek bedoel ... Nou ja, kan jy jouself voorstel dat enige iemand in Bekkersdal sou vergeet waar hulle die plek gebou het? Op stuk van sake kan enige iemand vir homself sien hoe dwaas dit klink. Dit is asof dominee Welthagen, net voor Nagmaal, skielik vergeet waar die kerk is. Of David Policansky wat nie kan onthou waar sy winkel is nie, net ná hy alles vir Nuwejaar opgetooi het.”
Ons het natuurlik toegegee dat At Naudé dáár reg was. In die geval van dominee Welthagen, mag ons miskien nie te seker van wees nie. Want dit was bekend dat in sommige opsigte die dominee nogal heel verstrooid kon wees. Maar met David Policansky was At Naudé in die kol. Veral ná daardie groot spieëlruit wat David Policansky laat insit het. Dit was nie juis denkbaar dat hy dit sou vergeet nie. Nie met wat hy moontlik nog daarop geskuld het nie, het ons gesê. Jy is nie juis toegelaat om enigiets waarop jy skuld, te vergeet nie.
“Julle kan dus sien hoe ekstra verspot dit sou wees met ’n stad,” het At Naudé afgesluit. “Om te dink dat mense sou gaan en ’n stad bou en dit dan net laat wegraak.”
Daarna het jong Vermaak, die skoolmeester, gesê dat hy deur die geskiedenis van baie eeue gelede te wete gekom het dat mense geglo het dat daar ’n vreemde stad met die naam Monomotapa in daardie wêreld was, en dat talle ekspedisies in die verlede uitgestuur is om daarvoor te gaan soek. Dit was selfs op kaarte van lank gelede aangeteken, het die skoolmeester gesê. Maar as jy vandag daardie benaming op ’n kaart van Afrika kon sien, het hy gesê, nou ja, dan sou jy weet dat dit nie juis ’n baie byderwetse kaart van Afrika is nie, het die skoolmeester bygevoeg.
Bes moontlik sou die dorp Vanderbijl Park nie op so ’n kaart aangedui gewees het nie, het jong Vermaak al laggende gesê. Of selfs die dorp Odendaalsrust. Daar was veronderstel om ’n klomp goud en diamante in daardie stad met die vreemde naam te gewees het, het die skoolmeester bygevoeg.
Nou ja, met sulke opmerkings het jong Vermaak ’n onderwerp ter sprake gebring waarmee ons nie heeltemal onbekend was nie. Vroeër, voor vandag, het meer as een van ons ’n kaart in sy hand gehou wat so duidelik soos daglig, met ’n kruis aangedui, die presiese plek gewys het waar die verborge begraafde skat gevind sou kon word. Maar al wat ons waarskynlik daar sou opgegrawe het, sou ’n ou konfytblikkie wees. Die apokriewe element in die kartografie van Afrika was iets wat ons almal al ervaring van gehad het.
“Al wat ek kan sê,” het Gysbert van Tonder op hierdie stadium opgemerk, “is dat ek nie veel van ’n verlore stad weet nie. Maar dit lyk vir my dat daar meer as een verlore ekspedisie gaan wees. Afhangende daarvan hoe ver die ekspedisies in die woestyn anderkant Kang-Kang sal gaan.”
’n Hele paar van ons was verras toe Gysbert van Tonder dit gesê het. Verras maar ook beïndruk. Ons het geweet dat Gysbert van Tonder gedurende sy lewe nogal baie diep die Kalahari ingedring het, en krale en koperdrade vir beeste verruil het. Dit was natuurlik voor die stamme in daardie geweste uitgevind het dat hulle sulke goed nie meer nodig gehad het nie, want hulle kon hulle klere klaargemaak by die Indiër se winkel in Ramoutsa gaan koop. In elk geval, ons kon onsself nie voorstel dat hy só ver die woestyn ingevaar het nie.
Ná ’n rukkie van stilte het Jurie Steyn gevra: “Maar is daar …is daar waarlik, regtig ’n plek met so ’n naam?”
Gysbert van Tonder het geglimlag.
“Ja, op die landkaart is daar. Op die landkaart in my jongste seun se skoolatlas kan jy daardie naam vir jouself lees, lewensgroot. En in die middel van die Kalahari. Wel, dáár ís iets waarna een van daardie ekspedisies voor kan gaan soek. En miskien is dit hulle verlore stad. Dit is ten minste verlore genoeg. Want jy sal dit verseker nie kon onderskei van enige ander plek in die Kalahari in die middel vanwaar jy gestaan het, terwyl jy ’n paar Boesman-families dopgehou wat oor die horison verdwyn het nie.
En Jurie Steyn het toe gesê dat hy gereken het dat as dit die verlore stad was waarna ’n ekspedisie sou gesoek het, enige plek in die Kalahari goed genoeg daarvoor sou wees. Want wanneer die ekspedisie teruggekom het uit die Kalahari sonder dat hulle iets gekry het, sou dit aan die hele wêreld wys presies hoe verlore die stad werlik was, was Jurie Steyn se mening. As dit die doel van ’n Kalahari ekspedisie was, sou daar niks met daardie ekspedisie verkeerd kon gaan nie. In der waarheid, hoe minder so ’n ekspedisie sou vind, hoe beter dit sou wees. Want dit sou wys dat die stad spoorloos verlore gegaan het, het Jurie Steyn bygevoeg.
Just like a Mchopi Runner
From ‘The Budget’
In Jurie Steyn’s Post Office
by Herman Charles Bosman
We were sitting in Jurie Steyn’s voorkamer at Drogevlei, waiting for the Government lorry from Bekkersdal that brought us letters and empty milk-cans. Jurie Steyn’s voorkamer had served as the Drogevlei post office for some years, and Jurie Steyn was the postmaster. His complaint was that the post office didn’t pay. It didn’t pay him, he said, to be called away from his lands every time somebody came in for a penny stamp. What was more, Gysbert van Tonder could walk right into his voorkamer whenever he liked, without even knocking. Gysbert van Tonder was Jurie Steyn’s neighbour, and Jurie Steyn had, naturally, not been on friendly terms with him since the time Gysbert van Tonder got a justice of the peace, and a land surveyor, and a policeman riding a skimmel horse, to explain to Jurie Steyn on what side of the vlei the boundary fence ran.
What gave Jurie Steyn some measure of satisfaction, he said, was the fact that his post office couldn’t be paying the Government either.
‘Maybe it will pay better now,’ At Naudé said. ‘Now that you can charge more for stamps, I mean.’
At Naudé had a wireless, and was therefore always first with the news. Moreover, At Naudé had made that remark with a slight sneer.
Now, Jurie Steyn was funny in his way. He didn’t mind what he himself said about his post office. But he did not take kindly to the ill-informed criticism he sometimes received from people who had no idea how exacting a postmaster’s duties were.
I can still remember some of the things Jurie Steyn said to a stranger who dropped in one day for a half-crown postal order – when Jurie had been busy with the cream separator. The stranger spoke of the buttermilk smudges on the postal order form, which made the ink run in a blue splotch when he tried to fill in the form. It was then that Jurie Steyn asked the stranger if he thought Marico buttermilk wasn’t good enough for him, and what he expected to get for half a crown. Jurie Steyn also started coming from behind the counter, so that he could explain better to the stranger what a man could get in the Bushveld for considerably less than half a crown. Unfortunately, the stranger couldn’t wait to hear. He said that he had left his engine running when he had popped into the post office.
From that it would appear that he was not such a complete stranger to the ways of the Groot Marico.
~
With regard to At Naudé’s remark now, however, we could see that Jurie Steyn would have preferred to let it pass. He took out a thick book with black covers, and started ticking off lists with a pencil, in an important sort of a way. But all the time we could sense the bitterness against At Naudé that was welling up inside him. And when the pencil point broke, Jurie Steyn could stand it no longer.
‘Anyway, At,’ he said, ‘even twopence a half-ounce is cheaper than getting a Mchopi runner to carry a letter in a long stick with a cleft at the end. But, of course, you wouldn’t understand about things like progress.’
Jurie Steyn shouldn’t have said that. Immediately three or four of us wanted to start talking at the same time.
‘Cheaper, maybe,’ Johnny Coen said, ‘but not better, or quicker … or … or … or cleaner.’ Johnny Coen almost choked with laughter. He thought he was being very clever.
Meanwhile, Chris Welman was trying to tell a story we had heard from him often before, about a letter that had been posted at Christmas-time in Volksrust and had arrived at its destination, Magoeba’s Kloof, twenty-eight years later, on Dingaan’s Day.
‘If a Mchopi runner had taken twenty-eight years to get from Volksrust to Magoeba’s Kloof,’ Chris Welman said, ‘we would have known that he didn’t run much. He must have stopped, at least once or twice, at huts along the way, for some home-made beer.’
~
Meanwhile, Oupa Sarel Bekker, who was one of the oldest inhabitants of the Marico, and had known Bekkersdal before it was even a properly measured out farm, started taking part in the conversation. But because Oupa Bekker was somewhat deaf, and a bit queer in the head on account of his advancing years, he thought we were saying that Jurie Steyn had been running along the made road, carrying a letter in a cleft stick. Accordingly, Oupa Bekker warned Jurie Steyn to be careful of mambas. The kloof was full of brown mambas at that time of the year, Oupa Bekker said.
~
Oupa Bekker was still talking about the measures he had introduced to combat inflation in the early days of the Orighstad Republic when the lorry from Bekkersdal arrived in a cloud of dust. The next few minutes were taken up with a hurried sorting of letters and packages, all of which proceeded against the background noise of clanking milk-cans. Oupa Bekker had left when the lorry arrived, since he had been expecting neither correspondence nor a milk-can. The lorry driver and his assistant seated themselves on the riempie bench that the old man had vacated, and Jurie Steyn’s wife brought them in coffee.
‘You know,’ Jurie Steyn said to Chris Welman, in between putting sealing-wax on a letter he was getting ready for the mailbag, ‘I often wonder what’s going to happen to Oupa Bekker – such an old man and all that, and still such a liar. All that Finance Minister rubbish of his. How they ever appointed him an ouderling in the church, I don’t know. For one thing, I mean, he couldn’t even have been born at the time of the Orighstad Republic.’ Jurie Steyn reflected for a few moments. ‘Or could he?’
‘I don’t know,’ Chris Welman answered truthfully.
A little later, the lorry driver and his assistant departed. We heard them putting water in the radiator. Some time afterwards, we heard them starting up the engine, noisily, and the driver swearing to himself quite a lot.
It was when the lorry had already started to move off that Jurie Steyn remembered about the registered letter on which he had put the seals. He grabbed up the letter, and was over the counter in a single bound.
Chris Welman followed him to the door. He watched Jurie Steyn for a considerable distance, streaking along in the sun behind the lorry, and shouting, and waving the letter in front of him, and jumping over thorn bushes.
‘Just like a Mchopi runner,’ Chris Welman said.
Net soos ’n Mchopi boodskapper
Uit “The Budget”
In Jurie Steyn’s Post Office
deur Herman Charles Bosman
Ons het op Drogevlei in Jurie Steyn se voorkamer gesit en wag op die regeringslorrie van Bekkersdal af om ons briewe en leë melkkanne te bring. Jurie Steyn se voorkamer het jare al gedien as die Drogevleise poskantoor, en Jurie Steyn was die posmeester. Sy klag was dat die poskantoor nie lonend was nie. Dit het hom nie betaal nie, het hy gesê, om van sy lande af weggeroep te word elke keer as iemand vir ’n pennieseël daar aangekom het. En wat meer is – Gysbert van Tonder kon na willekeur reg by sy voorkamer instap – nogal sonder om te klop. Gysbert van Tonder was Jurie Steyn se buurman, en Jurie Steyn was natuurlik nie op goeie voet met hom nie sedert die tyd toe Gysbert van Tonder die vrederegter, en ’n landmeter, en ’n polisieman op ’n skimmelperd gekry het om aan Jurie Steyn te verduidelik aan watter kant van die vlei die grensdraad geloop het.
Wat Jurie Steyn bietjie bevrediging gegee het, het hy gesê, was die feit dat sy poskantoor ook nie vir die regering lonend kon wees nie.
“Miskien sal dit nou beter betaal,” het At Naudé gesê. “Nou dat jy meer vir seëls kan vra, bedoel ek.”
At Naudé het ’n draadloos besit, en was daarom altyd eerste met die nuus. En erger nog, At Naudé het daardie opmerking ietwat smalend gemaak.
Verstaan nou, Jurie Steyn was op sy manier snaaks. Hy het nie omgegee wat hyself oor sy poskantoor gesê het nie. Maar hy was nie te vinde vir swak-ingeligte kritiek wat hy soms van mense ontvang het wat geen idee gehad het hoe veeleisend ’n posmeester se pligte was nie.
Ek kan nog steeds sommige van die dinge onthou wat Jurie Steyn aan ’n vreemdeling wat eendag daar vir ’n halfkroon-posorder ingeloop het, gesê het – toe Jurie Steyn besig was met die roomafskeier. Die vreemdeling het iets van die karringmelkvlekke op die posordervorm, wat die ink in ’n blou klad laat loop het toe hy probeer het om die vorm in te vul, te sê gehad. Dit was toe dat Jurie Steyn die vreemdeling gevra het of hy gedink het dat Marico-karringmelk nie goed genoeg was vir hom nie, en wat hy verwag het om vir ’n halfkroon te kry. Jurie Steyn het toe ook begin om van agter die toonbank uit te loop, sodat hy beter aan die vreemdeling kon verduidelik wat ’n mens in die Bosveld vir heelwat minder as ’n halfkroon kon kry. Ongelukkig kon die vreemdeling nie wag om dit te hoor nie. Hy het gesê dat hy sy motor laat luier het terwyl hy by die poskantoor ingestap het.
Daaruit het dit geblyk dat hy nie so ’n algehele vreemdeling was wat betref die manier van doen in die Marico nie.
~
Nou, aangaande At Naudé se opmerking egter, kon ons sien dat Jurie Steyn dit sou verkies het om dit te laat verbygaan. Hy het ’n dik boek met ’n swart omslag uitgehaal en, op ’n soort van belangrike manier, begin om lyste met ’n potlood af te merk. Maar die hele tyd kon ons van die bitterheid teenoor At Naudé wat in hom opgewel het, gewaarword. En toe die punt van die potlood gebreek het, kon Jurie Steyn dit nie langer uithou nie.
“In elk geval, At,” het hy gesê, “selfs twee pennies vir ’n halwe ons is goedkoper as om ’n Mchopi-boodskapper te kry om ’n brief op ’n lang stok met ’n spleet aan die een end te dra. Maar natuurlik sal jy nie dinge soos vooruitgang verstaan nie.”
Jurie Steyn moes dit nie gesê het nie. Dadelik wou drie of vier van ons terselfdertyd begin praat.
“Miskien goedkoper,” het Johnny Coen gesê, “maar nie beter, of vinniger … of … of … of skoner nie.” Johnny Coen het amper gestik van die lag. Hy het gedink hy was baie slim.
Intussen het Chris Welman probeer om ’n storie te vertel wat ons voorheen al baie van hom gehoor het, oor ’n brief wat gedurende kerstyd in Volksrust gepos is en wat agt en twintig jaar later op Dingaansdag by sy bestemming, Magoebaskloof, aangekom het.
“As dit ’n Mchopi-boodskapper agt en twintig jaar geneem het van Volksrust na Magoebaskloof toe,” het Chris Welman gesê, “sou ons geweet het dat hy nie te veel gehardloop het nie. Hy moes ten minste een of twee keer gestop het, by hutte langs die pad, vir ’n bietjie tuisgebroude bier.”
~
Intussen het oupa Sarel Bekker, wat een van die oudste inwoners in die Marico was, en wat Bekkersdal geken het voordat dit selfs ’n ordentlik afgemete plaas was, begin om aan die geselskap deel te neem. Maar omdat oupa Bekker ’n bietjie doof was, en ietwat kens as gevolg van sy gevorderde ouderdom, het hy gedink ons het gesê dat Jurie Steyn met die gemaakte pad langs gehardloop het terwyl hy ’n brief in ’n spleetstok gedra het. Gevolglik het oupa Bekker vir Jurie Steyn gewaarsku om versigtig te wees vir mambas. Daardie tyd van die jaar was die kloof vol bruin mambas, het oupa Bekker gesê.
~
Oupa Bekker was nog steeds besig om oor die maatreëls te praat wat hy in die vroeë dae van die Republiek van Orighstad ingestel het om inflasie te bekamp, toe die lorrie van Bekkersdal af in ’n stofwolk daar opgedaag het. Die volgende paar minute is in beslag geneem deur die gejaagde uitsortering van briewe en pakkies, wat alles plaasgevind het teen die agtergrondlawaai van klinkende melkkanne. Oupa Bekker het vertrek toe die lorrie daar aangekom het, aangesien hy nóg korrespondensie nóg ’n melkkan verwag het. Die lorriedrywer en sy assistent het op die riempiesbank wat die ou man ontruim het, gaan sit, en Jurie Steyn se vrou het vir hulle koffie gebring.
“Jy weet,” het Jurie Steyn vir Chris Welman gesê terwyl hy al pratende seëllak op ’n brief wat hy vir die possak voorberei het, gesit het. “Ek het al baie gewonder wat van oupa Bekker gaan word – so ’n ou man en alles, en nog steeds so ’n leuenaar. Al daai minister van finansies-gemors van hom. Hoe hulle hom ooit as ouderling in die kerk aangestel het, weet ek nie. Ek meen, wat ek bedoel, hy kon onmoontlik gebore gewees het in die tyd van die Republiek van Orighstad nie.” Jurie Steyn het vir ’n paar oomblikke daaroor nagedink. “Of kon hy?”
“Ek weet nie,” het Chris Welman heel eerlik geantwoord.
’n Rukkie daarna het die lorriedrywer en sy assistant vertrek. Ons het gehoor hoe hulle water in die verkoeler gesit het. ’n Ruk later het ons gehoor hoe hulle die masjien aangeskakel het, met ’n lawaai, en die drywer het ’n hele paar knope so in sy allenigheid gelos.
Dit was toe die lorrie reeds aan die wegbeweeg was dat Jurie Steyn onthou het van die geregistreerde brief wat hy verseël het. Hy het die brief gegryp, en met een groot sprong was hy oor die toonbank.
Chris Welman het hom na die deur toe gevolg. Hy het Jurie Steyn vir ’n hele entjie dopgehou soos hy in die son agter die lorrie aangenael en geskree het, en met die brief voor hom gewaai het – al springende oor die doringbossies.
“Net soos ’n Mchopi-boodskapper,” het Chris Welman gesê.
