Vryheid op die Oranje
Uit No Outspan
deur Deneys Reitz
In Pretoria, ons administratiewe hoofstad, het ek aandag gegee aan amptelike sake en vir die volgende paar maande was ek totaal vasgevang. Toe het ek weggebreek na die verre weste en die laer lope van die Oranjerivier.
Hierdie groot stroom het sy oorsprong in Basoetoland en van daar af loop hy regoor die breedte van Suid-Afrika, en ledig homself agthonderd myl verder in die Atlantiese Oseaan. Dit dreineer die hele Vrystaat en ’n groot deel van Transvaal en die Kaapprovinsie, sodat daar in die somer amper die helfte van die water van die Unie tussen sy walle deurstroom.
Op die eilande nader aan die kus is daar Europese nedersettings, en daar was iets soos ’n burgeroorlog aan die gang tussen die besproeiingsboere as gevolg van die geskille oor die uitkering van water uit die kanale en vore. Ek het bewus geword daarvan dat hulle hul haelgewere en koeëlgewere op hulle skote vertroetel het terwyl hulle mekaar driftig vanuit weerskante van die sluishekke aangegluur het. Dit het dae van moeilike onderhandelinge geverg om die faksies so ver te kry dat hulle tot ’n soort van ooreenkoms kon kom.
Die belangrikste dorp in hierdie omgewing was ’n plek met die naam van Kakamas. Amper twintig jaar vroeër was ek in die omgewing as ’n Boere guerrilla-vegter in militêre aksies betrokke. In daardie tye was dit niks anders nie as ’n buitepos met ’n paar rietdakhuisies. Nou was dit ’n florerende dorpie met kragaangedrewe meulens, elektriese ligte en ander tekens van vooruitgang. Dit sluit in die twyfelagtige seëning van vyandige politieke partye wat ek moes toespreek te midde van toejuigings en uitjouerye wat, sonder uitsondering, ’n kenmerk is van soortgelyke byeenkomste in ons plattelandse distrikte.
Van Kakamas af het ons stadigaan al langs die linkerwal van die rivier afgereis en so by die Augrabies-waterval aangekom. As gevolg van die woestynagtige omgewing waarin dit geleë is, is die waterval redelik onbekend, maar dit is een van die hoogstes in die wêreld.
Na aan die rand van die val vernou die rivier tot ’n granietpoort wat nie meer as vyftien treë wyd is nie, en deur hierdie vernouing stort die sameloop van waters vir vyfhonderd voet in ’n magtige ravyn af, nogal soortgelyk aan die ravyn onder die Victoria-waterval by Livingstone. Daar woon ’n plaasboer wat ’n bestaan maak in daardie afgesonderde omgewing, en een van sy seuns het ons na ’n uitkykpunt begelei van waar af ons nie net die enorme kolom water oor die kant kon sien val nie, maar ook die skuimende kookpot doer onder.
Die jong kêrel het langs die rivier groot geword en hy het gesê dat hy van ’n paadjie weet wat onder na die ravyn toe lei. Die res van my span was nie lus daarvoor nie, en hulle was wyse mense, want die pad ondertoe het vreesaanjaend gelyk. Met groot sorg langs ’n smal skeur in die rotswand het ons afbeweeg. Versigtig het ons elke vastrapplek getoets voordat ons die volgende trapplek uitprobeer het. Uiteindelik het ons ’n uitstaande rotslys bereik wat ons ’n staanplek gegee het. Ons was nou so ongeveer vierhonderd treë weg van die groot deinende katarak onder die boonste val, en met die opkyk boontoe, kon mens die donderende water sien afstort omhul in ’n damp van mis en sproei. Van die valle af het die boosaardige stortvloed na ons toe gestroom terwyl dit groot branders en wilde draaikolke opgejaag het.
Ek het die opdrifsels bekyk en opgemerk dat party van die dryfhout op ’n sekere punt stadiger beweeg het en selfs begin het om teen die stroom op te beweeg. Dit het my tot die gevolgtrekking laat kom dat die water, moontlik as gevolg van rotse onder die oppervlakte, sirkelvormig beweeg het, en alhoewel intimiderend, was die kloof nie so gevaarlik soos dit gelyk het nie. Ek het besluit om dit uit te toets.
Ek het my klere uitgetrek en ingeduik, en dit was soos ek gedink het, want daar was iets soos ’n opwaartse stroming en dit was vir my moontlik om daarmee saam te swem. Ek was rondgesmyt en gestamp en soms was daar die gevoel van afgesonderdheid van die buitewêreld, want aan beide kante van die rotswande het die magtige canyon so hoog uitgestaan dat daar maar slegs ’n strepie blou lug sigbaar was. ’n Mens het soos ’n spikkel in die groot water gevoel.
Ek is ’n goeie swemmer en het die vierhonderd treë al vegtende afgelê en het selfs daarin geslaag om in die groot grot agter die val te kom. Die water het met soveel geweld afgestort dat dit ’n afwaartse lugstroom soos ’n reusagtige ventilator in ’n mynskag tot gevolg gehad het Dit was ’n skitterende ervaring.
Na ek stadig in die kalm water agter die val rondgeswem het, het ek teruggekeer soos ek gekom het, en by my gids wat my eskapades met ’n mate van verbystering dopgehou het, aangesluit. Ons het nou teen die rotse opgeklim en na ’n angstige geklouter, het ons die top veilig bereik. By die plaashuis het die ou boer net sy hande in die lug gesteek toe hy gehoor het wat ek gedoen het, en toe ek hom vra of iemand al tevore in die kloof van die val geswem het, het hy prontuit gesê dat niemand nog ooit so verdomp gek was om dit te probeer nie.
My rekord staan glo nog.
Electioneering in the Lowveld (1929)
From No Outspan
by Deneys Reitz
The Low Country, with its mountains and its rivers and its jungles, is beautiful and picturesque, but it makes for difficult electioneering. Nature has divided it into so many watertight compartments that I had to travel on horseback and on foot – to secluded valleys, isolated mining camps and distant forestry settlements. I ranged from the heights of Kamshlobaan, overlooking the Swaziland plains, to Komatipoort on the Portuguese border, and from up along the slopes of the Drakensberg to Tzaneen in the far north. I visited squatters and farmers on their ranches, and small communities tucked away between the rivers. There were up-to-date fruit-growing centres, and there were scattered groups hidden in the folds of the Berg, who still lived and thought in terms of the old republican days of thirty years before. It was strenuous work, carried out in addition to my activities in other parts of the country.
I found that my membership of the Parks Board was a liability rather than an asset. Once, while I was addressing a gathering under a tree on one of the banks of the Crocodile River, an old Boer farmer rose to complain that hippo from the Kruger Park had raided his farm the night before, and had consumed £200 worth of his tomatoes. He said if I did not take better care of the animals in my charge, he and his neighbours would vote against me.
On another occasion, just as I was getting into my stride, a herd-boy rushed up to say that a crocodile had pulled his master’s bull into the water; and here again, the blame fell squarely on my shoulders.
A few days later, I was travelling in a small open car with the secretary of our party. The road was a mere track with grass standing high between the ruts. Suddenly we bumped into a full-grown lion that must have been lying asleep in front of us. He leaped aside with an angry snarl, and it looked as if he meant to come at us. The engine stalled; and for a moment we faced an ugly situation, for we carried no arms. Then my companion got the two-seater started, and we moved off.
I was due to address a meeting in the Barberton town hall that evening, and I made full use of that lion. ‘Ladies and gentlemen,’ I said, ‘the election is going well, but this morning we had our first setback.’ The audience pricked up at this, and I proceeded to tell the story of our collision. I added that as I knew that the lion was not on the voters’ roll, we had not stopped to argue with him. The story went well, and I got a motion of full confidence.
Up in the mountains are Boer colonies, settled there for nearly a century. To these Boers, time had stopped at the end of the Anglo-Boer War in 1902. The Great War had reached them as but a distant echo from the outside world, and their politics still hinged on the forgotten controversies of the past. A man who had surrendered to the British columns in 1900 was an outcast, and only those who had fought right up to the end were held in respect.
I clambered up to meet a number of these sturdy mountaineers, bigoted and primitive, but fine and brave and obstinate. As I began to speak, a weather-beaten old veteran rose and, turning to the rest, said in Afrikaans: ‘Before allowing the candidate to proceed, we want to know where he was in the last war.’ I was about to reply that I had served in East Africa and in France, when he supplemented his question as follows: ‘What I mean is, did he serve with General Botha or in the Free State with General De Wet?’ I answered that I had served under them both, right up to the end.
I think I got most of their votes.
By the time polling day arrived, I was a physical wreck; but I was the Member of Parliament for the Low Country.
Stemwerwery in die Laeveld (1929)
Uit No Outspan
deur Deneys Reitz
Die laeveld, met sy berge, riviere en woude, is pragtig en skilderagtig, maar vir stemwerwery is dit heel moeilik. Die natuur het dit in soveel waterdigte kompartemente opgedeel dat ek te perd en te voet moes reis – na weggesteekte valleie, afgesonderde mynkampe en verafgeleë bosbou-nedersettings. Van die hoogtes van Kamshlobaan, wat neerkyk op die vlaktes van Swaziland, tot by Komatipoort aan die Portugese grens het ek geswerf, en op, al langs die hange van die Drakensberg, tot by Tzaneen in die verre noorde. Ek het plakkers en boere op hulle veeplase besoek, en ook klein gemeenskappies wat tussen riviere verberg was. Daar was plekke met moderne vrugte-kwekerye, en groepe verspreid en weggesteek in die valleie van die berg, wat nog steeds gelewe en gedink het in terme van die ou republikeinse dae van dertig jaar gelede. Dit was uitputtende werk wat ek gedoen het benewens my bedrywighede in ander dele van die land.
Ek het agtergekom dat my lidmaatskap van die Parkeraad eerder ’n las as ’n bate was. Op ’n keer terwyl ek ’n vergadering onder ’n boom op die walle van die Krokodilrivier toegespreek het, het ’n ou Afrikaanse boer opgestaan en gekla dat die seekoeie vanuit die Kruger-wildtuin sy plaas die vorige nag kom plunder het, en tamaties ter waarde van £200 opgevreet het. Hy het gesê, as ek nie beter kan omsien na die diere onder my beheer nie, sou hy en sy bure teen my stem.
By ’n ander geleentheid, net toe ek op dreef begin kom, het ’n veewagtertjie aangehardloop gekom om te sê dat ’n krokodil sy baas se bul die water ingesleep het; en ook daar het die blaam vierkantig op my skouers geval.
’n Paar dae later het ek saam met die sekretaris van ons party in ’n klein oop motorkar gery. Die pad was slegs spore met gras wat hoog in die middelmannetjie gegroei het. Skielik het ons ’n volgroeide leeumannetjie raakgestamp wat seker voor ons gelê en slaap het. Hy het met ’n woedende gegrom eenkant toe gespring, en dit het gelyk of hy reggemaak het om ons te bestorm. Toe sny die enjin uit en daar staan ons; en vir ’n oomblik was ons in ’n lelike penarie, en dit sonder ’n wapen. Toe het my metgesel die twee-sitplekmotorkar aan die gang gekry en gou het ons ons ry gekry.
Dit was vir my gereël om daardie aand ’n vergadering in Barberton toe te spreek, en ek het ten volle gebruik gemaak van daardie leeu. “Dames en here,” het ek gesê, “dit verloop heel goed met die verkiesing, maar vanoggend het ons ons eerste terugslag gehad.” Die gehoor het hulle ore gespits, en ek het voortgegaan om hulle die storie van ons botsing te vertel. Ek het bygevoeg dat, omdat ek geweet het dat die leeu nie op die kieserslys was nie, ons nie stilgehou het om met hom ’n redekawelry aan te knoop nie. Hulle het die storie geniet, en ek het ’n mosie van volle vertroue ontvang.
Bo in die berge is daar Boere nedersettings wat amper ’n eeu gelede daar gevestig is. Vir hierdie Boere het die tyd aan die einde van die Anglo Boere-oorlog in 1902 stil gaan staan. Die Eerste Wêreldoorlog het hulle van die wêreld daar buite af soos ’n weerklank uit die verte bereik, en hulle politiek het steeds om vergete geskille van die verlede gedraai. ’n Man wat aan die Britse kolonne in 1900 oorgegee het, was ’n uitgeworpene, en slegs daardie bittereinders wat reg tot die einde geveg het, is gerespekteer.
Ek het die berg opgeklim om ’n paar van hierdie stoere bergbewoners te ontmoet – verkramp en primitief, maar voortreflik, dapper en hardkoppig. Toe ek begin praat, het ’n geharde en ervare ou veteraan opgestaan en, terwyl hy na die gehoor gedraai het, in Afrikaans gesê: “Voor ons die kandidaat toelaat om voort te gaan, wil ons weet waar hy in die laaste oorlog was.” Ek was reg om daarop te antwoord dat ek in Oos-Afrika en in Frankryk diens gedoen het, toe hy die volgende by sy vraag gevoeg het: “Wat ek eintlik bedoel is, het hy saam met generaal Botha of met generaal De Wet in die Vrystaat gedien?” Ek het geantwoord dat ek reg tot aan die einde onder beide van hulle gedien het.
Ek dink ek het die meeste van hulle stemme gekry.
Teen stemdag was ek fisies ’n wrak; maar ek was die parlementslid vir die Laeveld.
Father and Son: On Tour with British Parliamentarians
From No Outspan
by Deneys Reitz
We had interesting companions, and the long hours spent on board our official train passed quickly enough with discussions and debates and lectures.
My father excelled at these. No matter how widely the talk ranged, he always held his own and embellished the subject of each conversation from his inexhaustible store of general knowledge. And as for South Africa, he spoke with authority on every phase of its history and its economic conditions. From the way his hearers kept jotting down notes, I should think the bulk of the information they took back with them was furnished by him during the course of our travels.
Also, he possessed a keen sense of humour, and often he would round off his observations with some witty tale to illustrate his meaning. At Pretoria, after a day spent showing our guests around the Union Buildings and other places, including President Kruger’s old home, the discussions that evening naturally enough ran upon the days prior to the Anglo-Boer War, when my father was Secretary of State of the Transvaal. He gave us a vivid account of Paul Kruger and his times: of his giant physical strength, his rugged personality, and the simplicity of his ways.
To demonstrate this last, he said that shortly before the outbreak of hostilities in 1899, they were holding an important Cabinet meeting to discuss the approaching crisis. In the midst of their deliberations, the door suddenly flew open and a breathless servant burst unannounced into the council chamber and cried out to the President. ‘Baas, baas, the old missus says you must come at once, someone has stolen all the biltong from the clothesline in the backyard.’ On hearing this, Paul Kruger sprang to his feet, jammed on his stovepipe hat, and without a word to his colleagues, rushed off to look into the domestic tragedy; and that was the last they saw of him until the next morning.
In speaking of those times, the name of Mr Joseph Chamberlain inevitably cropped up. He it was who had penned the despatches from the British Government to the Transvaal that led to the war. My father had to reply, and their correspondence became increasingly acrimonious.
I remember how my father used to return home from office fuming against Mr Chamberlain and all his works until my brothers and I regarded him as a sort of Corsican ogre. In both republics he was held in execration as the man who was responsible for the disasters that overtook us.
My father enlarged on Chamberlain’s iniquities until some of the British delegates began to take up the cudgels on the other side, and a rather uncomfortable argument started. So he created a diversion. He said, ‘Gentlemen, I must tell you of the other Mr Chamberlain,’ and he went on to relate that in addition to the Colonial Secretary there had been a man of the same name who manufactured a popular remedy known as ‘Chamberlain’s Cough Mixture’. The Boers were under the impression that the vendor of the patent medicine and the writer of the peremptory despatches were identical, and he said he once heard an old burgher say to President Kruger: ‘Chamberlain’s politics are damned rotten, but we must admit that his cough mixture (hoes druppels) is very good.’ There was hearty laughter at this joke, and the talk drifted into calmer waters.
Vader en Seun: Op Reis met Britse Parlementariërs
Uit No Outspan
deur Deneys Reitz
Ons het interessante metgeselle gehad, en die uitgerekte ure wat ons aan boord van die amptelike trein deurgebring het, het gou verbygegaan met besprekings, debatte en lesings.
Hier het my pa uitgeblink. Dit het nie saak gemaak hoe wyd die omvang van die onderwerp gestrek het nie, hy het hom deeglik laat geld, en die onderwerp van elke gesprek opgetooi met sy onuitputlike voorraad algemene kennis. En wat Suid-Afrika betref het, het hy met gesag gepraat oor enige fase van die geskiedenis en die ekonomiese omstandighede van daardie tyd. Te oordeel aan die manier wat sy toehoorders notas gemaak het, dink ek dat die grootste gedeelte van die inligting wat hulle met hulle saam teruggeneem het, was wat hy hulle van voorsien het deur die loop van ons reise.
Hy het ook oor ’n skerp humorsin beskik, en dikwels het hy sy waarnemings afgesluit met ’n gevatte vertelling om sy bedoeling te illustreer. By Pretoria, na ’n dag waarin hy ons gaste die Uniegebou en ander plekke gewys het, wat Paul Kruger se ou huis ingesluit het, het die besprekings daardie aand verstaanbaar genoeg ook gegaan oor die dae voor die Anglo Boere-oorlog toe my pa die staatsekretaris van Transvaal was. Hy het ons ’n lewendige beskrywing gegee van Paul Kruger en die tydperk waarin hy gelewe het: van sy reusagtige fisiese krag, sy stoere persoonlikheid, en die eenvoud van sy lewenswyse.
Om iets van Paul Kruger se lewenswyse te demonstreer, het my pa vertel dat hulle kort voor die uitbreek van vyandigheid in 1899 ’n belangrike kabinetsvergadering gehou het om die naderende krisis te bespreek. Te midde van die beraadslagings is die deur skielik oopgeruk en ’n swart bediende het uitasem ingebars en ten aanhore van die hele raadskamer uitgebasuin: “Baas, baas, die ou mevrou sê dat jy dadelik moet kom, want iemand het die biltong in die agterplaas van die wasgoeddraad af gesteel.” Toe hy dit hoor, het Paul Kruger dadelik opgespring, sy pluiskeil op sy kop gedruk, en sonder ’n verdere woord aan sy kollegas, uitgestorm om die huishoudelike tragedie van nader te ondersoek; en dit was die laaste wat hulle van hom gesien het tot die volgende oggend.
Terwyl ons oor daardie tye gesels het, is die naam van Joseph Chamberlain onvermydelik genoem. Dit was hy wat die amptelike verslae van die Britse regering aan Transvaal neergepen het en wat tot die oorlog gelei het. My pa moes daarop antwoord, en hulle korrespondensie het in toenemende mate venyniger geword.
Ek onthou hoe hy van die kantoor af teruggekeer het huis toe en woedend uitgevaar het teen mnr. Chamberlain en dit waarmee hy besig was, sodat ek en my broers Chamberlain beskou het as ’n soort van Korsikaanse bullebak. In beide republieke is hy verfoei en is hy beskou as die man wat verantwoordelik was vir die rampspoed wat ons getref het.
My pa het uitgebrei oor Chamberlain se ongeregtigheid tot party van die Britse afgevaardigdes begin het om vir hulle man van die ander kant af in die bresse te tree. Dit het tot ’n ietwat ongemaklike argument gelei, en so het dit gekom dat my pa die spanning ’n bietjie ontlont het. Hy het gesê: “Menere, ek moet julle van die ander mnr. Chamberlain vertel,” en hy het voortgegaan om aan hulle te vertel dat benewens die koloniale sekretaris, daar ’n man was wat ’n gewilde boereraat vervaardig het met die naam van Chamberlain se Hoesmiddel. Die Boere was onder die indruk dat die verkoper van die gepatenteerde medisyne en die skrywer van die heersugtige verslae een en dieselfde persoon was, en hy het ’n ou burger aan president Kruger hoor sê: “Chamberlain se politiek is verdomp sleg, maar ons moet erken dat sy hoesdruppels baie goed is.” Hierdie grap het almal hartlike laat lag, en daarna het die geselskap heelwat rustiger verloop.
Return from Exile
From Commando - Of Horses and Men
by Deneys Reitz
At last we reached Delagoa Bay, from which I had started for Madagascar long ago. I intended landing there, but discovered to my dismay that the Portuguese laws allowed no man to come ashore unless he had a passport and twenty-five pounds in his pocket. This was the first I had heard of a passport, and instead of twenty-five pounds, I had less than twenty-five pence.
The Portuguese officer at the gangway refused to allow me ashore, and the captain grumblingly complained that he was saddled with me for good. It certainly looked like it, and I spent an unhappy night on board, tantalised by the thought of being so near my country, and yet so far away.
The following morning, shortly before we were due to sail, help came from an unexpected quarter. A man climbed up the side of the ship, on some business with the captain. I saw by his appearance that he was a South African and, accosting him, unburdened my troubles. His way of showing sympathy was to count me twenty-five golden sovereigns from his purse, although he did not know me from Adam. He was a Cape Rebel named Theron, who had fled to Portuguese territory to escape the proscriptions that followed the Anglo-Boer War, and he was now living here, hoping that some day the ban would be lifted. Having deposited this money with the immigration officer, I was allowed to land, on condition that I obtained a permit to enter the Transvaal within ten days. This was not as easy as it seemed, for when I waited on the British Consul he bluntly told me that I could not enter the Transvaal, as I had refused to submit to the peace terms of Vereeniging.
I lodged with Theron on the waterfront, he paying my board, and for the next five days I importuned the consular office. But I also telegraphed the Transvaal Chief Justice and others whom I knew in Pretoria, and at last the Consul handed me a passport through the wicket. He said he was glad to be rid of me.
My next difficulty was my train fare, and here again Theron was the man. But I made the mistake of underestimating the cost, and took only thirty shillings from him. As he had left on a journey into the interior, it was too late to borrow more when I found at the railway station that this sum would not take me to Pretoria. I worked it out, and booked a passage as far as Belfast, a village lying well within the Transvaal.
At last the train was off and, after a few hours’ run, we crossed the Transvaal border at Komatipoort and, British rule or no British rule, I was delighted to see my own country again. We reached Belfast on a bitter winter’s night, and the sudden change of altitude on these bleak plains brought on another severe attack of malaria. The station lay two miles from the village, and I dragged myself down the road in the dark until I reached the main street, where I saw a public house all lit up. There I collapsed unconscious on the floor.
Next morning I found myself in a comfortable bed in a pleasant room. An ex-Republican officer whom I had known in the war (and had thought little of at the time) was my Samaritan, and for the next week he was constantly in and out, seeing to my wants. A British garrison was in occupation of the village, and one evening he came in elated, to say that he had procured me the post of billiard marker at the Officers’ Mess, as soon as I was well enough. He thought me ungrateful when I refused the offer, but he lent me sufficient money to take the train to Pretoria, and in a day or two I was able to start. I reached Pretoria at sunrise with a fresh bout of fever upon me, which left me so weak that I had only the strength to crawl to the Burgher Park, where I lay in a stupor for some hours. Later on I found myself back on the platform of the railway station, with a knot of people gathered around me. Then a man recognised me. He must have set to work at once, for soon a Cape cart drove up, into which I was lifted, and I woke to find myself in bed, in the home of my former chief, General Smuts.
For nearly three years General Smuts and his wife kept me by them, nursing me back to health of mind and body. During that time I slowly shook free of malaria, and entered an office to study law. Our family seemed in a bad way. My father lay ill far off in America, and his wife and seven small children were in straitened circumstances. My eldest brother, Hjalmar, having returned from his prison, was now in Holland, struggling in poverty to complete his studies, and my brother Joubert was on a fever-stricken plantation on the west coast of Madagascar. My younger brother Arend had, after many vicissitudes, reached Table Bay, where he was working as a dock hand. Thus, in common with thousands of others, we experienced the aftermath of war.
Nevertheless, things began slowly to improve. The British conferred Responsible Government on the two former Republics, and South Africa settled down to rebuild its shattered fortunes. In a measure, I saw one phase of the rebuilding, for Louis Botha, the Commandant-General, came frequently to the house, and I listened to him and General Smuts planning the political future of the country.
I had returned from exile, not hating the British, but resenting the enforced rule of any other nation. These two men showed me that only on a basis of burying past quarrels and creating a united people out of the Dutch and English sections of the population was there any hope for white men in South Africa. I became their devoted follower, and my acceptance of their creed was profoundly to influence my life in the years to come.
In 1908 I convinced General Smuts that I could at last fend for myself again, so I said goodbye to him and to his wife, the two people to whom I owe most in the world, and with a few law books and the political idealisms which he and General Botha had taught me for my chief possessions, I set out to earn a living.
Terugkeer uit Ballingskap
Uit Kommando - Van Perde en Manne
deur Deneys Reitz
Uiteindelik het ons Delagoabaai bereik. Dit was daarvandaan waar ek lank gelede na Madagaskar vertrek het. Ek was van plan om daar aan land te gaan, maar tot my ontsteltenis moes ek ontdek dat die Portuguese wette niemand toegelaat het sonder ’n paspoort en vyf en twintig pond in sy sak nie. Dit was die eerste keer dat ek van ’n paspoort gehoor het, en in plaas van vyf en twintig pond, het ek minder as vyf en twintig pennies gehad.
Die Portugese offisier by die landingsbrug het geweier om my aan land te laat gaan. Die kaptein het daarop gebrom dat hy toe vir ewig met my opgesaal gaan sit. Dit het regtig so gelyk en dit was maar ’n onaangename nag aan boord, getreiter deur die gedagte dat ek so naby my land was, en tog nogtans so ver.
Die volgende oggend net voordat ons anker sou lig, het daar onverwagte hulp opgedaag. ’n Man wat een of ander besigheid met die kaptein wou bespreek, het teen die kant van die skip opgeklim. Aan sy voorkoms kon ek sien hy was ’n Suid-Afrikaner. Ek het hom dadelik bygedam en al my probleme aan hom ontboesem. Sy manier om meegevoel te betuig, was om vyf en twintig goue ponde uit sy beursie af te tel, hoewel hy my nie van adamskant af geken het nie. Hy was ’n Kaapse Rebel met die naam Theron. Hy het na die Portugese gebied gevlug om die voëlvryverklaring wat op die Anglo-Boereoorlog gevolg het, vry te spring. Daar het hy ’n heenkome gevind met die hoop dat die ballingskap eendag opgehef sou word. Na ek die geld by die immigrasie-amptenaar gedeponeer het, is ek toegelaat om aan land te gaan, met die voorwaarde dat ek binne tien dae ’n permit om Transvaal binne te gaan, sou verkry. Dit was makliker gesê as gedaan, want toe ek my opwagting by die Britse konsul gemaak het, het hy botweg geweier en gesê dat ek nie Transvaal kon binnegaan nie omdat ek geweier het om my aan die vredesooreenkoms van Vereeniging te onderwerp.
Ek het saam met Theron aan die waterkant geloseer waar hy my losies betaal het, en vir die volgende vyf dae het ek ’n las van myself by die konsulaatskantoor gemaak. Maar ek het ook ’n telegram aan die Transvaalse hoofregter, sowel as ander persone in Pretoria, gestuur. Uiteindelik het die konsul my ’n paspoort deur die loket oorhandig en gesê dat hy bly was om van my ontslae te raak.
My volgende probleem was reisgeld vir die trein, maar weereens was dit Theron wat na vore gekom het. Ek het egter ’n fout begaan deur die reisgeld te laag te geskat het. Ek het hom net dertig sjielings gevra en omdat hy op ’n reis na die binneland vertrek het, kon ek nie meer leen nie. By die spoorwegstasie het ek uitgevind dat die som geld my nie tot by Pretoria sou vat nie. Met die geld het ek toe ’n reis tot so ver as Belfast bespreek. Dit is ’n dorpie wat diep in Transvaal geleë is.
Ten einde laaste het die trein vertrek en na ’n paar uur het ons die grens na Transvaal by Komatipoort oorgesteek. Of die Britte die land regeer het òf nie, dit was ’n vreugde om my geboorteland weer te sien. Ons het Belfast op ’n bitterkoue wintersnag bereik, en die skielike verandering van hoogte op daardie kaal vlaktes, het gelei tot ’n hernude, kwaai malaria-aanval. Die stasie was twee myl weg van die dorpie af, en in die donker het ek in die pad afgestrompel tot ek die hoofstraat bereik het. Ek het ’n kantien gesien waar al die ligte aan was, en daar, op die vloer, het ek bewusteloos neergesak.
Die volgende oggend toe ek wakker geword het, was ek in ’n gerieflike bed in ’n aangename kamer. My Samaritaan was ’n voormalige Republikeinse offisier in die oorlog (van wie ek toe nie veel gedink het nie). Vir die volgende week het hy gedurig gekom en gegaan soos hy omgesien het na my welstand. ’n Britse garnisoen het die dorp beset, en een oggend het hy uitgelate daar opgedaag met die nuus dat hy vir my ’n pos in die offisiere se menasie gekry het. Sodra ek gesond genoeg was, kon ek daar gaan werk as ’n biljartmerker. Hy was van mening dat ek ondankbaar was, toe ek die aanbod van die hand gewys het, maar het tog vir my genoeg geld geleen om die trein na Pretoria te haal. Dit kon ek na ’n dag of twee doen, en met sonop het ek in Pretoria aangekom. Tesame met my aankoms egter, het ’n hernude koorsaanslag my getref. Dit het my so verswak dat ek met moeite net tot by Burgerspark kon kruip. Daar het ek vir ’n paar uur in ’n beswyming gelê. Toe ek later weer tot my sinne gekom het, was ek terug op die platform by die stasie met ’n klomp mense wat om my gestaan het. Toe het ’n man my herken. Hy moes dadelik aan die werk gespring het, want kort daarna het ’n kapkar daar opgedaag, waarin ek opgelaai is. Toe ek weer wakker geword het, was ek in ’n bed in die huis van my vorige aanvoerder, generaal Smuts.
Vir amper drie jaar het ek by generaal Smuts en sy vrou gebly terwyl hulle my in liggaam en siel weer gesond verpleeg het. Gedurende daardie tyd het ek stadig uit die greep van malaria gekom en by ’n prokureurskantoor aangesluit om regte te studeer. Met ons familie het dit nie goed gegaan nie. Ver weg in Amerika het my pa siek gelê, en sy vrou en sewe klein kindertjies het in behoeftige omstandighede gelewe. My oudste broer, Hjalmar, het, nadat hy uit ballingskap ontslaan is, ’n armoedige bestaan in Holland gevoer terwyl hy sy studies voltooi het. My broer, Joubert, was blootgestel aan malaria op ’n plantasie aan die weskus van Madagaskar. My jongste broer, Arend, het na baie lotgevalle Tafelbaai bereik waar hy as ’n dokwerker op die hawe gewerk het. So het ons, soos duisende ander, die nasleep van die oorlog ervaar.
Nogtans het dinge stadigaan begin verbeter. Die Britte het verantwoordelike regering aan die twee vorige republieke oorgedra, en Suid-Afrika het tot bedaring gekom en daaraan begin werk om die vernietigde voorspoed weer te herbou. Tot ’n mate het ek een aspek van die opbouing weer beleef, want Louis Botha, die kommandant-generaal, het dikwels die Smuts-huis besoek. Ek kon na hom en generaal Smuts luister terwyl hulle die politieke toekoms van die land beplan het.
Ek het uit ballingskap teruggekeer sonder om die Britte te haat, maar wel met ’n afkeer aan die gedwonge heerskappy van ’n ander nasie. Dié twee manne het my egter gewys dat slegs deur die vorige struwelinge te begrawe, en deur ’n verenigde nasie uit die Afrikaanse en Engelse seksies van die bevolking te skep, sou daar enige hoop vir die witman in Suid-Afrika wees. Ek het ’n toegewyde volgeling geword, en my aanvaarding van hulle oortuigings, sou my lewe in die jare wat gekom het, diepgaande beïnvloed.
In 1908 het ek generaal Smuts daarvan oortuig dat ek vir myself kon sorg. Ek het hom en sy vrou gegroet – die twee mense aan wie ek die meeste in my lewe verskuldig is. Met my belangrikste besittings, ’n paar regsboeke, en met die politieke idealisme wat hy en generaal Botha my geleer het, het ek vertrek om ’n heenkome te vind en ’n bestaan te maak.
