Die Liefdesdoepa
Jy het die jubaplant genoem (het Oom Schalk Lourens gesê). O, ja, almal in die Marico ken die jubaplant. Dit groei daar hoog bo in die kranse, en hulle sê dat jy om middernag, met volmaan, een van sy klein rooi bessies, moet pluk. Dan, as jy ’n jongman is, en jy angstig-gretig is vir ’n meisie om op jou verlief te raak, moet jy net die sap van die jubabessie in haar koffie uitdruk.
Hulle sê dat, na die meisie die jubasap gedrink het, sy allerhande dinge begin vergeet. Sy vergeet dat jou voorkop ietwat te laag lê, en dat jou ore uitsteek, en dat jou mond te groot is. Sy vergeet selfs dat sy, slegs ’n week voor verlede week, vir jou gesê het dat sy nie met jou sou trou nie al was jy die enigste man in die Transvaal.
Al wat sy weet is dat die man na wie sy so passievol oor haar leë koppie koffie kyk, merkwaardig aantreklik geword het. Jy kan hieruit aflei dat die plant ’n kragtige uitwerking het. Jy sal verstaan veral as jy dink aan die voorkoms van party van die mans in die Marico.
~
Een aand was ek in die veld aan die jag met ’n skietlamp wat aan my hoed vasgemaak was. Jy weet van daardie soort van jag: in die gloed van die lamplig kan jy net die oë sien van die ding waarna jy mik, en jy kry drie maande as jy gevang word. Hulle het dit onwettig gemaak om met ’n skietlamp te jag sedert daardie keer toe ’n polisieman op die grens van Bechuanaland, op hierdie manier in die voet geskiet is, só, toe hy op die spoor van beessmokkelaars was.
Die magistraat op Zeerust, wat onbekend was met die manier van doen van die beessmokkelaars, se bevinding was dat die skietery ’n ongeluk was. Hierdie uitspraak het almal tevrede gestel behalwe die polisieman, wie se voet nog steeds in verbande was toe hy die hof ingekom het. Maar die manne in die Volksraad, van wie ’n paar self beessmokkelaars was, het beter as die magistraat geweet hoe dit gebeur het dat die polisieman bokhael in die sagte deel van sy voet gekry het, en dienooreenkomstig het hulle hierdie nuwe wet ingebring.
Daarom het ek daardie aand maar katvoet in die kranse geloop. Ek het dikwels my hand voor my uitgestoot en het soms doodstil tussen die bome gestaan om ’n ruk te wag – om seker te maak dat ek nie agtervolg is nie. In gewone omstandighede sou daar niks gewees het om voor bang te wees nie, maar ’n paar dae tevore is daar opgemerk hoe twee polisiemanne die bos ingeloop en verdwyn het. Dit het gelyk of hulle nog jong polisiemanne was, gretig om bevorder te word – maar nie geweet het nie dat dit pasliker en meer betaamd vir ’n polisieman is om liewer ’n eerlike boer se mampoer te drink as om hom te arresteer omdat hy met ’n skietlamp gejag het.
En so het ek aangestap terwyl ek die lamp van kant tot kant gedraai het, toe ek skielik ’n honderd treë voor my, in die volle lig van die lamp, ’n paar oë gesien het. En wat ek toe ook sien, net bokant die oë, is ’n polisieman se kakie helmet. Ek het skielik onthou dat ’n maanlignag, soos daardie een, nie juis geskik was om ’n bok te vind nie.
Daarom het ek huis toe gegaan.
Ek het toe ook die kortste pad gekies, wat oor die kant van die krans was – die styl kant – en op my pad ondertoe het ek aan ’n verskeidenheid takke, boomwortels, kliprante en graspolle gegryp. Later, aan die voet van die krans, toe ek bygekom het en regop kon sit, was daar daardie polisieman wat oor my gebuk het.
“Oom Schalk,” het hy gesê, “ek het gewonder of ek jou lamp kan leen.”
Ek het opgekyk. Dit was Gideon van der Merwe, ’n jong polisieman wat vir ’n rukkie al by Derdepoort gestasioneer was. Ek het hom al ’n paar keer ontmoet en gevind dat hy ’n heel aangename kêrel was.
“Jy kan my lamp kry,” het ek geantwoord, “maar jy moet baie versigtig wees. Dis erger vir ’n polisieman wat die wet verbreek en gevang word as vir ’n gewone man.”
Gideon het sy kop geskud.
“Nee, ek wil nie met die lamp gaan skiet nie,” het hy gesê, “ek wil …”.
En toe het hy stilgebly.
Hy het senuweeagtig gelag.
“Dit klink verspot om dit te sê, Oom Schalk,” het hy gesê, “maar miskien sal jy verstaan. Ek het gekom om na ’n jubaplant te soek. Ek het dit nodig vir my studies. Vir my derdeklas-sersantseksamen. Dit sal nou-nou middernag wees, en ek kan nêrens een van daardie plante kry nie.”
Ek het Gideon jammer gekry. Dit het my voorgekom dat hy nooit ’n goeie polisieman sou wees nie. As hy nie ʼn jubaplant kon vind nie, en daar is duisende van hulle in die kranse, sou dit vir hom baie moeiliker wees om die spoor van ’n beessmokkelaar te vind.
Ek het toe my lamp vir hom gegee en vir hom verduidelik waar hy moes gaan soek. Gideon het my bedank en weggestap.
’n Halfuur later was hy terug.
Hy het ’n rooi bessie uit die sak van sy polisiebaadjie gehaal en my dit gewys.
Omdat ek bevrees was dat hy my nog verdere leuens sou vertel oor waarom hy daardie jubabessie vir sy studies nodig gehad het, het ek eerste gepraat.
“Lettie Cordier?” het ek gevra.
Gideon het sy kop geknik. Hy was tog baie skaam, en aan die begin wou hy nie veel praat nie. Maar ek het al lankal geraai dat Gideon van der Merwe nie verniet so baie by Krisjan Cordier se huis gekuier het, net om na Krisjan se lewensverhaal te luister nie.
~
Die volgende oggend het ek oorgery na Krisjan Cordier se plaas toe om hom aan die blikkie skaapdip te herinner wat hy my van die vorige dipseisoen af skuld. Toe Lettie inkom met die koffie, het ek so terloops iets oor Gideon van der Merwe genoem.
Ek het egter nie juis veel geluister na Krisjan se opmerkings nie. In plaas daarvan, het ek Lettie baie mooi dopgehou toe ek Gideon se naam genoem het. Sy het nie te veel verklap nie, maar ek is skerp wat dié dinge betref, en ek het genoeg gesien. Haar wange het roserooi geword. Die lig in haar oë het verhelder.
Op my pad terug het ek Lettie raakgeloop. Sy het onder ’n doringboom gestaan. Met haar bruin arms en haar dierbare, soete gesig en volle boesem, was sy prentjiemooi. Daar was geen twyfel daaraan nie dat Lettie Cordier ’n voortreflike vrou vir enige man sou uitmaak. Dit was nie moeilik om Gideon se gevoelens oor haar te verstaan nie.
“Lettie,” het ek gevra, “het jy hom lief?”
“Ek het hom lief, oom Schalk,” het sy geantwoord.
Dit was so eenvoudig soos dit.
~
Toe ek Gideon ’n tydjie later weer gesien het, was hy in ekstase, soos ek verwag het hy sou wees.
“En toe, het die jubaplant toe gewerk?” het ek gevra.
“Dit was wonderlik, Oom Schalk,” het Gideon geantwoord, “en die lekkerste ding was dat Lettie se pa toe ook nie daar was toe ek die jubasap in haar koffie gesit het nie. Lettie het hom, net voor dit, ’n boodskap gebring dat hulle hom in die mielielande nodig gehad het.
“En het die jubasap toe gedoen soos daarvan gesê word?”
“Oom sal verbaas wees hoe vinnig dit gewerk het,” het hy gesê. “Lettie het net een mondjie vol koffie gedrink, en toe spring sy sommer bo op my skoot.”
Maar toe het Gideon van der Merwe vir my op só ’n manier geknipoog wat my laat glo het dat hy darem nie so erg onnosel is nie.
“Ek was sommer baie seker dat die jubasap sou werk, Oom Schalk,” het hy gesê, “na Lettie se pa vir my vertel het dat Oom daardie oggend daar gekuier het.”
Potchefstroom Willow
by Herman Charles Bosman
‘The trouble,’ At Naudé said, ‘about getting the latest war news over the wireless, is that Klaas Smit and his Boeremusiek orchestra start up right away after it, playing Die Nooi van Potchefstroom. Now, it isn’t that I don’t like that song.’
So we all said that it wasn’t as though we didn’t like it, either. Gysbert van Tonder began to hum the tune. Johnny Coen joined in, singing the words softly – ‘Vertel my neef, vertel my oom, is dit die pad na Potchefstroom?’ In a little while, we were all singing. Not very loudly, of course. For Jurie Steyn was conscious of the fact that his post office was a public place, and he frowned on any sort of out-of-the-way behaviour in it. We still remembered the manner in which Jurie Steyn had spoken to Chris Welman the time Chris was mending a pair of his wife’s veldskoens in the post office, using the corner of the counter as a last.
For that reason we did not raise our voices very much when we sang Die Nooi van Potchefstroom. But it was a catchy song, and Jurie Steyn joined in a little, too, afterwards.
Not that he let himself go in any way, of course. He sang in a reserved and dignified fashion, that made you feel he would yet go far. You felt that even the Postmaster General in Pretoria, on the occasion of a member of the public coming to him to complain about a registered letter that had got lost – well, even the Postmaster General would not have been able to sit back in his chair and sing Die Nooi van Potchefstroom in as elevated a manner as Jurie Steyn was doing at that very moment.
Before the singing had quite died down, Oupa Bekker was saying that he knew Potchefstroom when he was still a child. It was in the very old days, Oupa Bekker said, and the far-side foundations of the church on Kerkplein had not sunk nearly as deep as they had done today. He said he remembered the first time that there was a split in the Church. It was between the Doppers and the Hervormdes, he said. And it was quite a serious split. And because he was young, then, he thought it had to do with the way the brickwork on the wall nearest the street had to be constantly plastered up, from top to bottom, the more the foundations sank.
‘I remember showing my father that piece of church wall,’ Oupa Bekker continued. ‘And I asked my father if the Doppers had done it. And my father said, well, he had never thought about it like that, until then. But all the same, he wouldn’t be surprised if they had. Not that anybody would ever see the Doppers kneeling down there on the side-walk, loosening the bricks with a crowbar, my father added. Whatever they did was under the cover of darkness.’
At Naudé started talking again about the news of the war in Korea, that he had heard over the wireless. But because so much had been spoken in between, he had to explain right from the beginning again.
‘It’s the way the war news gets crowded by Klaas Smit and his orchestra,’ At Naudé said. ‘You’re listening to what the announcer is making clear about what part of the country General MacArthur is fighting in now – and it’s hard to follow all that, because it seems to me that sometimes General MacArthur himself is not too clear as to what part of the country he is in – and then, suddenly, while you’re still listening, up strikes Klaas Smit’s orchestra with Die Nooi van Potchefstroom. It makes it all very difficult, you know. They don’t give that General MacArthur a chance at all. Die Nooi van Potchefstroomseems to be crowding him even worse than the Communists are doing – and that seems to be bad enough, the Lord knows.’
This time we did not start singing again. We had, after all, taken the song to the end, and even if it wasn’t for Jurie Steyn’s feelings, we ourselves knew enough about the right way of conducting ourselves in a post office. You can’t go and sing the same song in a post office twice, just as though it’s the quarterly meeting of the Mealie Control Board. We were glad, therefore, when Oupa Bekker started talking once more.
‘This song, now,’ Oupa Bekker was saying. ‘Well, as you know, I remember the early days of Potchefstroom. The very early days, that is. But I would never have imagined that someday a poet would come along and make up a song about the place. Potchefstroom was the first capital of the Transvaal, of course. Long before Pretoria was thought of, even. And there’s an old willow-tree in Potchefstroom that must have measured I don’t know how many feet around the trunk where it goes into the ground. It measured that much only a little while ago, I mean. I am talking about the last time I was in Potchefstroom. But I never imagined anybody would ever write a poem about the town. It seemed such a hard name to make verses about. But I suppose it’s a lot different today. People are so much more clever, I expect.’
Oupa Bekker would have gone on a good deal longer, maybe, if it wasn’t that Jurie Steyn’s wife came in just about then with the coffee. Consequently, Oupa Bekker had to sit up properly and stir the sugar round in his cup.
‘I heard that song you were singing, just now,’ Jurie Steyn’s wife remarked to all of us. ‘I thought it was – well, I liked it. I didn’t catch the words, quite.’
Nobody answered. We knew that it was school holidays, of course. And we knew that young Vermaak, the schoolmaster, had gone to his parents in Potchefstroom for the holidays. Because we knew that Potchefstroom was young Vermaak’s home town, we kept silent. There was no telling what Jurie Steyn’s reactions might be.
Oupa Bekker went on talking, however.
‘All the same, I would like to know how many feet around the trunk that willow-tree is today,’ Oupa Bekker said. ‘And they won’t chop it down either. That willow-tree is right on the edge of the graveyard. You can almost say it’s inside the graveyard. And so they won’t chop it down. But what beats me is to think that somebody could actually write a song about Potchefstroom. I would never have thought it possible.’
Oupa Bekker’s sigh seemed to come from very far away.
From somewhere a good deal further away than the rusbank he was sitting on. We understood then why that Potchefstroom willow-tree meant so much to him.
And the result was that when Gysbert van Tonder started up the chorus of the song again, we all found ourselves joining in – no matter what Jurie Steyn might say about it. ‘En in my droom,’ we sang, ‘Is die vaalhaarnooi by die wilgerboom.’
Wilgerboom in Potchefstroom
Uit A Bekkersdal Marathon
deur Herman Charles Bosman
“Die moeilikheid,” het At Naudé gesê, “om die jongste nuus van die oorlog oor die draadloos te kry, is dat Klaas Smit en sy Boeremusiekorkes reg daarna Die Nooi van Potchefstroom begin speel. Verstaan nou, dis nie dat ek nie van daardie liedjie hou nie.”
Ons sê toe almal dat dit nie was asof ons nie ook daarvan gehou het nie. Gysbert van Tonder het die wysie begin neurie. Johnny Coen het ingeval deur die woorde saggies te sing – “Vertel my neef, vertel my oom, is dit die pad na Potchefstroom?” Na ’n rukkie het ons almal gesing. Natuurlik nie baie hard nie. Want Jurie Steyn was bewus van die feit dat sy poskantoor ’n openbare plek was, en enige ongewone soort van optrede daarin het hom lelik laat frons. Ons onthou steeds die manier waarop Jurie Steyn met Chris Welman gepraat het die slag toe Chris sy vrou se velskoene in die poskantoor reggemaak het, en hy die hoek van die toonbank as ’n lees gebruik het.
Dis om daardie rede dat ons ons stemme nie te veel verhef het nie toe ons Die Nooi van Potchefstroom gesing het. Maar dit was ’n aansteeklike deuntjie en Jurie Steyn het later ook so ’n bietjie saamgesing.
Natuurlik nie dat hy homself op enige manier te buite gegaan het nie. Hy het op ’n stemmige en waardige manier gesing, wat jou laat voel het dat hy dit nog ver sou bring. Jy het gevoel dat selfs die posmeester-generaal in Pretoria (op ’n geleentheid wanneer ’n lid van die publiek na hom toe kom om oor ’n geregistreerde brief wat verlore geraak het, te kla) – wel, selfs die posmeester-generaal sou nie kon terugsit in sy stoel en Die Nooi van Potchefstroom op so ’n verhewe manier gesing het soos Jurie Steyn dit presies op daardie oomblik gedoen het nie.
Voordat die singery tot bedaring gekom het, het Oupa Bekker gesê dat hy Potchefstroom geken het toe hy maar nog net ’n kind was. Dit was lank gelede in die ou dae, het Oupa Bekker gesê, en die fondasie aan die anderkant van die kerk op Kerkplein het nog glad nie so ver ingesak soos vandag nie. Hy het gesê dat hy kan onthou toe daar vir die eerste keer ’n skeur in die kerk was. Dit was tussen die Doppers en die Hervormdes, het hy gesê. En dit was nogal ’n ernstige skeuring. En omdat hy toe nog jonk was, het hy gedink dit het te doene gehad met die manier waarop die steenwerk aan die muur naaste aan die pad gedurig weer van bo tot onder gepleister moes word, soos die fondasie aanhoudend gesak het.
“Ek onthou hoe ek aan my pa daardie deel van die kerk se muur uitgewys het,” het Oupa Bekker vervat. “En ek het my pa gevra of die Doppers dit gedoen het. En my pa het gesê, wel, tot by daardie oomblik het hy nog nooit so daaraan gedink nie. Maar nietemin sou hy nie te verbaas gewees het as hulle dit gedoen het nie. Dis nie dat iemand ooit die Doppers daar op die sypaadjie sien kniel het, besig om die bakstene met ʼn koevoet los te wikkel nie, het my pa bygevoeg. Wat hulle ookal gedoen het, was altyd onder die dekmantel van duisternis.”
At Naudé het toe weer begin praat oor die nuus van die oorlog in Korea, wat hy oor die draadloos gehoor het. Maar omdat daar tussenin oor soveel ander dinge gepraat is, moes hy weer reg van vooraf begin verduidelik.
“Dis die manier wat die nuus deur Klaas Smit en sy orkes bietjie oordonder word,” het At Naudé gesê. “Jy luister na wat die aankondiger verduidelik oor watter deel van die land generaal MacArthur nou aan die oorlogvoer is – en dis moeilik om dit alles te verstaan, want dit lyk vir my dat generaal MacArthur soms self nie mooi weet in watter deel van die land hy is nie – en dan, skielik, terwyl jy nog besig is om te luister, val Klaas Smit se orkes in met Die Nooi van Potchefstroom. Dit maak alles baie moeilik, jy weet. Hulle gee generaal MacArthur glad nie ’n kans nie. Dit lyk of Die Nooi van Potchefstroom hom selfs erger bedreig as wat die kommuniste besig is om te doen – en die hemele weet, dit lyk erg genoeg.”
Hierdie keer het ons nie weer begin sing nie. Ons het darem die liedjie deurgesing tot aan sy einde, en selfs al was dit nie vir Jurie Steyn se gevoelente nie, het ons self wel deeglik geweet wat die regte manier was om ons in die poskantoor te gedra. Jy kan nie dieselfde deuntjie twee keer in die poskantoor sing, net asof dit die driemaandelikse vergadering van die mielieraad is nie. Daarom was ons bly toe Oupa Bekker weer begin praat.
“Neem nou hierdie liedjie,” het Oupa Bekker gesê. “Soos julle wel weet, onthou ek die vroeë dae in Potchefstroom. Dis daardie dae van lank gelede waarvan ek praat. Maar ek sou nooit kon dink dat ’n digter eendag sou opdaag en ’n lied oor die plek sou opmaak nie. Natuurlik was Potchefstroom die eerste hoofstad van Transvaal. Selfs lank voordat daar eers aan Pretoria gedink was. En daar is ’n ou wilgerboom in Potchefstroom waarvan ek nie die mate weet van hoeveel voet dit om die stam is waar dit in die grond gaan nie. Net ’n klein rukkie gelede nog was dit die gemete mate, bedoel ek. Ek praat van die laaste keer wat ek in Potchefstroom was. Maar ek kon my nooit voorstel dat enigiemand ’n gedig oor die dorp sou skryf nie. Dit lyk na so ’n moeilike naam om versies oor te skryf. Maar ek veronderstel dis vandag baie anders. Mense is soveel slimmer, dink ek.”
Oupa Bekker kon baie langer so aangegaan het, miskien dalk, as dit nie was dat Jurie Steyn se vrou op daardie tydstip met die koffie daar ingekom het nie. Gevolglik moes Oupa Bekker regop en fatsoenlik sit en die suiker netjies in sy koppie roer.
“Ek het daardie liedjie gehoor wat julle nou net gesing het,” het Jurie Steyn se vrou ons toegevoeg. “Ek het gedink dit was - nou wel, ek het daarvan gehou. Ek het die woorde nie mooi gehoor nie, nog al.”
Niemand het geantwoord nie. Ons het geweet dat dit skoolvakansie was, natuurlik. En ons het geweet dat jong Vermaak, die skoolonderwyser, vir die vakansie na sy ouers in Potchefstroom gegaan het. Omdat ons geweet het dat Potchefstroom jong Vermaak se tuisdorp was, het ons stilgebly. Daar was nie ’n manier om te weet wat Jurie Steyn se reaksie mog wees nie.
Oupa Bekker het egter met sy gepraat voortgegaan.
“Nietemin, ek wil graag weet hoeveel voet die omtrek van daardie wilgerboom se stam vandag is,” het Oupa Bekker gesê. “En hulle sal hom ook nooit afkap nie. Daardie wilgerboom is reg aan die kant van die begraafplaas. Jy voel amper lus om te sê dis binne in die begraafplaas. En daarom sal hulle dit nie afkap nie. Maar wat my verstand te bowe gaan is dat iemand so wraggies ’n liedjie oor Potchefstroom kon skryf. Ek het nooit kon dink dat dit moontlik sou wees nie.”
Die sug wat Oupa Bekker geslaak het, het geklink of dit van baie vêr gekom het.
Van êrens af wat baie verder weg was as die rusbank waarop hy gesit het. Toe het ons verstaan waarom die wilgerboom in Potchefstroom so baie vir hom beteken het.
Gevolglik het Gysbert van Tonder weer met die refrein van die lied aan die sing gegaan, en ons almal het spontaan ingeval – ongeag wat Jurie Steyn daaroor mog sê. “En in my droom,” het ons gesing, “is die vaalhaarnooi by die wilgerboom.”
Beneath Its Spell
Click Here to Play Podcast
From No Outspan
by Deneys Reitz
During the first few months of 1926 I attended Parliament in Cape Town, where our Nationalist opponents accused us of being imperialists and traitors to the True Cause, and we charged them with racialism and with exploiting Afrikaans sentiment for vote-catching purposes.
This sort of thing has gone on since 1912, and will no doubt continue for another generation or two until we realise the futility of it all.
In spite of our wrangles, I was on terms of personal friendship with some of our enemies, chief of whom was my successor, the new Minister of Lands, Mr Piet Grobler. He was a relative of the late Paul Kruger and he was a gentleman of the old school, liked by everyone regardless of party cleavages.
I lost no opportunity of attacking his government and his party, but, in spite of this, he asked me one morning to undertake an investigation into the question of the ‘bontebok’, a rare antelope that was almost extinct.
Mr Grobler was interested in the protection of wild life in South Africa, and on the strength of my previous efforts in the Sabi country, he wished me to look into the matter. I gladly accepted the task. I was furnished with a car and a couple of officials, so leaving Parliament to its talking, we set out at once.
The bontebok (Damaliscus Pygargus) are large, white-faced, white-bellied antelopes with chocolate-coloured backs and flanks, and they carry lyre-shaped horns. In former years they roamed the coastal belt of the Cape Province in countless thousands, but they were by now so reduced in number as to be very near vanishing point.
In the face of the wanton slaughter of our game that has gone on for more than two centuries, it is fortunate that so far only the quagga (a species of zebra) has become extinct, and neither money nor tears will bring him back to life again; now we were threatened with the loss of an even more interesting type.
This was largely due to indiscriminate hunting, but also to the fact that the bontebok die out if they have to share their grazing with domestic stock; and of late years, sheep farmers had increasingly invaded their ancestral haunts.
With my two companions I made a survey of the position. We examined the long strip of country that lies between Cape Agulhas and Algoa Bay, for in this area alone were a few of them said still to survive. It was hard work over the hills and dales of the south, and after careful search we found that, all told, there were less than seventy bontebok left in South Africa, and therefore in the world, so narrow had the margin of safety become. These were running in small groups mostly in the neighbourhood of Cape Agulhas (the southernmost point of Africa) and it was clear that if immediate steps were not taken, they would soon join the quagga in oblivion.
In the end I was able to find a suitable tract of land in the district of Bredasdorp. We had it enclosed by an eight-foot wire fence and, enlisting the help of neighbouring farmers, sixteen bontebok were, with difficulty, shepherded through a V-shaped approach and driven into the sanctuary. Today the rest of the bontebok have gone, but from those sixteen animals a herd of over two hundred has been bred up, and the continued existence of Damaliscus Pygargus is assured.
When I returned to Parliament I was glad to find that Mr Grobler had introduced a Bill to turn the Sabi into a statutory game reserve, to be called the Kruger National Park. Under his Act a Board of Trustees was established, and I was appointed one of their number.
This was a handsome gesture and while it in no way diminished my antipathy to the Nationalist government, I was sincerely pleased – for it opened a new vista.
From now onward I was enabled to journey to the Low Country at frequent intervals, and more and more I was to come beneath its spell.
Onder Sy Bekoring
Gedurende die eerste paar maande van 1926 het ek die parlement in Kaapstad bygewoon waar ons Nasionalis-teenstanders ons beskuldig het as imperialiste en verraaiers van die Ware Saak, en ons weer het hulle aangekla van rassisme en die uitbuiting van die Afrikaanse sentiment om stemme te werf.
Dié soort van ding was al sedert 1912 aan die orde van die dag, en sal sonder twyfel vir nog ’n generasie of twee aanhou totdat ons die sinneloosheid daarvan insien.
Ten spyte van ons rusiemakery, was ek baie goed bevriend met sommige van ons vyande, van wie die vernaamste my opvolger, die nuwe minister van lande, mnr. Piet Grobler was. Hy was ’n familielid van die ontslape Paul Kruger en ’n heer van die ou skool van wie almal gehou het ongeag die partyverdeeldheid.
Ek het geen kans laat verbygaan om sy regering en sy party aan te val nie, maar ten spyte daarvan het hy my een oggend versoek om ondersoek in te stel aangaande die kwessie van die “bontebok”, ’n seldsame wildsbok wat amper uitgesterf het.
Mnr. Grobler het in die beskerming van die wild en natuurlewe in Suid-Afrika belanggestel, en as gevolg van my vorige ywer in die Sabie-omgewing, het hy die wens uitgespreek dat ek dié saak moes ondersoek. Ek het met genoeë die taak aanvaar. Ek is van ’n motorkar en ’n paar amptenare voorsien, en terwyl die parlement aan hulle pratery oorgelaat is, het ons die pad gevat.
Die bontebok (Damaliscus Pygargus) is ’n groot bok, wit van gesig en wit om die maag met sjokolade-kleurige rug en lieste, en hulle spog met liervormige horings. Vroeër jare het hulle in hulle ontelbare duisende in die kusstreke van die Kaapprovinsie rondgeswerf, maar hulle getalle het nousedae so afgeneem dat hulle amper verdwyn het.
Ondanks die roekelose slagting van ons wild wat nou reeds vir twee eeue plaasgevind het, is dit verrassend dat dit tot dusver slegs die kwagga (’n soort sebra) is wat uitgesterf het. Geen geld of trane sal hom weer lewendig terugbring nie, en nou het ons bedreig geword met die verlies van ’n tipe wat selfs interessanter is.
Dit is in ’n groot mate te wyte aan onoordeelkundige jag, maar ook as gevolg van die feit dat die bontebok sy weiding moes deel met plaasdiere; en in die jongste tye het skaapboere in groter getalle hulle voorgeslagte se weivelde binnegedring.
Saam met my twee metgeselle het ek ’n opname van die situasie gemaak. Ons het die lang strook grond wat tussen Kaap Agulhas en Algoabaai lê, ondersoek, want daar is gesê dat slegs in hierdie omgewing nog ’n paar van hulle oorleef het. Dit was harde werk om so oor die heuwels en valleie van die suide te beweeg, maar na ’n deeglike soektog het ons gevind dat daar altesaam minder as sewentig bontebokke in Suid-Afrika – en dus in die hele wêreld – oorgebly het, so skraal het hulle ruimte van veiligheid geword. Hulle het uit klein groepies bestaan, meestal in die omgewing van Kaap Agulhas (die mees suidelike punt van Afrika), en dit was duidelik dat, as daar nie dadelik opgetree sou word nie, hulle dieselfde paadjie as die uitgestorwe kwagga sou loop.
Uiteindelik het ek ’n geskikte stuk grond in Bredasdorp se distrik gevind. Met behulp van boere uit dié omgewing het ons dit met ’n agt voet hoë draadheining toegespan, en met heelwat moeite het ons sestien bontebokke deur ’n V-vormige toegangsopening in die reservaat ingejaag. Vandag is die res van die bontebokke weg, maar uit daardie sestien diere het ’n trop van meer as tweehonderd aangeteel, en die voortbestaan van Damaliscus Pygargus is verseker.
Met my terugkeer parlement toe, was ek bly om te hoor dat mnr. Grobler ’n wetsontwerp ingedien het om die Sabie te verander in ’n statutêre wildreservaat wat die Nasionale Krugerwildtuin genoem sou word. Kragtens die wet is daar ’n raad van kuratore aangewys en ek is as een van hulle aangestel.
Dit was ’n vriendelike en gawe gebaar, en hoewel dit geensins my renons in die Nasionale regering laat afneem het nie, was ek opreg verheug, want dit het ’n hele nuwe vêrgesig vir my geopen.
Van nou af aan sou dit vir my moontlik wees om gereeld, elke af en toe, die laeveld te besoek, en ek het al hoe meer onder sy bekoring gekom.
Adrift on the Open Veld
From Commando – Of Horses and Men
by Deneys Reitz
As we started, hard rain came down once more, and the darkness was so intense that we could not see a yard ahead. We had not gone three hundred paces before we heard horsemen splashing through the mud in front, and we ran into the tail of an English patrol or column, we could not tell which, evidently making for the same farm. Neither side was prepared to risk a fight in the rain and dark. The troopers galloped away, and we sheered off too, but with this difference, that they were able to continue on to the shelter of the farm, whilst we were adrift on the open veld.
The night that followed was the most terrible of all. Our guide lost his way; we went floundering ankle-deep in mud and water, our poor weakened horses stumbling and slipping at every turn; the rain beat down on us, and the cold was awful. The grain-bag which I wore froze solid on my body, like a coat of mail, and I believe that if we had not kept moving every one of us would have died. We had known two years of war, but we came nearer to despair that night than I care to remember. Hour after hour we groped our way, with men groaning who had never before uttered a word of complaint, as the cold searched their ill-protected bodies. We lost fourteen men that night, and I do not know whether they survived, but we never again had word of them.
We also lost many horses, and I remember stumbling at intervals over their carcasses. We went on until daybreak, dragging ourselves along, and then, providentially, came on a deserted homestead and staggered into shelter, standing huddled together in rooms, stables and barns until dawn, still shivering, but gradually recovering from the dreadful ordeal. When it grew light, some fifty or sixty horses lay dead outside. My little roan mare was still alive, but both my uncle’s horses died here, and he, with thirty or forty more, was now a foot-soldier. (As practically every man had crossed the Orange River with two horses, the number of dismounted men did not necessarily correspond to the number of horses that were lost.)
This night’s ‘Big Rain’, as we called it, left such a mark on all of us that later we used to call ourselves ‘The Big Rain Men’ (Die Groot Reent Kêrels) to distinguish us from those who had not experienced it, and for my part I passed through no greater test during the war.
The day was cold and wild, but the rain had stopped. We broke up floors and windows, and tables and chairs, and anything else that would burn, and made great fires to dry our clothes and blankets, and to warm our chilled limbs. Towards noon, General Smuts ordered us on to another large farm, eight or nine miles away, which had, a native had told him, plenty of fodder for the horses.
No attempt was made to send back for the missing men as we were too exhausted, and they had to be abandoned. We plodded over the water-logged country, a quarter of our number on foot, and the rest soon likely to be, for there was not a fit horse in the commando.
We found this farm also deserted, but there was protection for all, and a good store of oat-sheaves, as well as sheep for slaughter, so that, although the rain came down again, we at last spent a comfortable night.
Die Groot Reent Kêrels
deur Deneys Reitz
Dit het amper dadelik weer hard begin reën en dit was so donker dat mens nie ’n tree voor jou kon sien nie. Ons het skaars driehonderd treë ver gevorder toe ons die geplas van perdepote deur die modder voor ons gehoor het. Ons het in die agterhoede van ’n Engelse patrollie of kolonne vasgery. Watter een van die twee kon ons nie uitwerk nie. Nóg hulle nóg ons wou in die reën en donkerte slaags raak. Die troepe het weggalop en ons het ook van koers verander. Daar was egter ’n verskil: hulle kon voortry na die skuiling op die plaas, terwyl ons op die oop vlaktes rondgedwaal het.
Die nag wat gevolg het, was die verskriklikste wat ons nog verduur het. Ons gids het verdwaal, ons het knie-diep in die modder en water rondgeploeter, en ons arme perde het eers met dié en dan met dáárdie been vorentoe gegly en gestruikel. Die reën het op ons neergestort en die koue was ontsettend. Teen middernag het ysreën begin val. Die graansak wat ek gedra het, het kliphard soos ’n harnas teen my liggaam begin vries. Ek glo dat, as ons nie aangehou het om te beweeg nie, ons almal van die koue sou omgekom het. Ons het toe vir twee jaar al oorlog gemaak, maar nog nooit, so ver as wat ek kan onthou, was ons so na aan wanhoop as daardie nag nie. Uur na uur het ons aangeworstel. Manne wat nog nooit voorheen oor iets gekla het nie, het gekreun soos die koue hulle swak beskermde liggame binnegedring het. Veertien manne het daardie nag verlore geraak. Ons het nie geweet of hulle oorleef het of nie, maar ons het nooit weer van hulle gehoor nie.
Verder het ons ’n groot aantal perde verloor en ek onthou hoe ek elke nou en dan oor hulle karkasse gestruikel het. So het ons tot dagbreek aangehou al slepende aan ons liggame, en toe het die voorsienigheid ons op ’n verlate plaashuis laat afkom. Ons het in dié beskerming ingestrompel. Daar het ons in die kamers, stalle en skure bymekaar gestaan en bewe tot die oggend aangebreek het. Stadig het ons herstel van die gruwelike beproewing. Toe dit lig geword het, het daar vyftig of sestig perde morsdood buite gelê. My klein rooiskimmel merrie het nog gelewe, maar altwee my oom se perde het gevrek. Hy tesame met dertig of meer mense was nou voetsoldate. (Omdat omtrent elke burger die Oranjerivier met twee perde oorgesteek het, het die aantal perdelose manskappe nie juis ooreengestem met die getal perde wat gevrek het nie.)
Die “Groot Reën”, soos ons dit genoem het, het so ’n merk op ons gelos, dat ons later na ons self verwys het as “Die Groot Reent Kêrels”, om ons te onderskei van daardie wat dit nie ervaar het nie. So ver dit my aangegaan het, was ek gedurende die hele oorlog aan nog geen groter toets onderwerp nie.
Die dag was koud en woes, maar dit het opgehou met reën. Ons het die vloere, vensters, stoele, tafels en enigiets wat kon brand, opgebreek en groot vure gemaak om ons klere en komberse droog te kry, en om ook ’n bietjie warmte in ons bevrore ledemate te kry. Teen die middel van die dag het generaal Smuts ons beveel om na ’n ander groot plaas, so agt of nege myl van daar af, te verskuif. ’n Swartman het hom vertel dat daar baie perdevoer was.
Geen poging is aangewend om na die verlore manskappe te gaan soek nie, want ons was te gedaan en hulle is toe aan hulle lot oorgelaat. Ons het deur die sopnat, water deurtrekte area voortgestrompel. ’n Kwart van ons was te voet en die res kon enige oomblik by die stappers aangesluit het. Daar was nie een fikse perd in die hele kommando nie.
Dié plaas was ook verlate, maar daar was beskerming vir almal en ’n goeie voorraad hawergerwe. Daar was ook skape wat geslag kon word en, alhoewel die reën weer geval het, het ons ten minste ’n gerieflike nag deurgebring.
